|
2.3. Izertlew materialları hám metodları... .... .... .... .... .... .... .... ……..
2.4. Jawın qurtılarınıń taksonomiyasi hám anatomo-morfologiyalıq xarakteristikası... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... . ...
Juwmaqlaw... .... ....... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... ….. .... .... ..
Ádebiyat... .... .. .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... ..... .... .... ..
KIRISIW
Temanıń aktuallıǵı. Jawın qurtları topıraq haywanları biomassasınıń tiykarǵı bólegin quraydı. Olardıń 1 m2 maydandaǵı sanı ayırım ekosistemalarda 500 ge shekem jetedi (Babeva, Zenova, 1989 ). Jawın qurtılarınıń topıraq payda bolıwındaǵı jáne onıń tábiy payda boliwin saqlap qalıwdaǵı ahemiyatli ekologiya, zoologiya, topıraqtaniw hám diyxanshiliqga tiyisli kopshilik dereklerde keń kórsetilgen. XIX ásirdiń aqırında Sh. Darvin: «Pazna insan oylap tabıw etken eń áyyemgi hám eń áhmiyetli ahemiyetge iye bolgan miynet qurallarınan biri bolıp tabıladı, biraq ogan shekem jawın qurtıları topıraqqa ishlew berip kelgen hám hamme waqıt ishlew berip keledi», dep jazǵan edi.
Jawin qurtınıñ iskerligi nátiyjesinde òsimlik qaldıqları topıraqtıń tereń qatlamlarına òtip qaladı, topıraq jumsaq, oǵan suw hám hawa jutiwi jaqsılanadı. Topıraq aeratsiyasiniñ jaqsılanıwı sebepli, organikalıq elementlerdıń aerob bólekleniw processi tezlesedi. Bunnan tısqarı jawın qurtları ishegindegi polimerizatsiya processinde organikalıq elementlerdıń bólekleniwinen gumin kislotalar payda boladı. Bul kislotalar mineral komponentler menen birge kompleks birikpe gumustı payda etedi. Jawın qurtı jemseginde jaylasqan bóz ajıratıp shıǵaratuǵın arnawlı elementler, topıraqtıń kislotalıq reakciyasın neytrallaw ózgesheligine iye.
Jawın qurtı topıraqtı ishegi arqalı ótkizip, onı 10 -15 procent gumusli mayda dana koprolitler halında shıǵaradı. Bunday koprolitler ishinde mikroorganizmlar jaqsı rawajlanadı. Olar isheginde jasaytuǵınlıq ammonifikatsiya bakteriyaları bolsa azotli organikalıq elementlerdı ammiakģa minerallastıradı. Sh. Darvin Angliya otlaqlarinda jawın qurtlar 1 ge maydanda bir jıl dawamında 40 tonnaǵa shekem (qurǵaqlay salmaqlıqta ) koprolit payda etiwin jazǵan edi. Moskva qasındaǵı kúlreń topıraqlı kop jıllıq utloqlarda jawın qurtılarınıń 1 m2 degi sanı 180 danege jetkeninde bir jıl dawamında 1 ge maydanda 53 t koprolit payda etiwi múmkin. Shveytsariya ushın har gektarına 100 t ni quraydı. (Gilyarov, 1965, Krivolutskiy, 1969 ).
N. A. Qapırıqo (1938) Ozbekistan sharayatında jawın qurtılarınıń iskerligin uyrenıp, 1 m2 maydan daǵı topıraqta ortacha 150 dane jawın qurtı boliwi esaplap shıqqan. Onıń korsetiwinshe jawın qurtlar jıl dawamında topıraq maydanına 20 t koprolit shıǵaradı.
Jawın qurtıları topıraqtaǵı өsimlik qaldıqlarınıń shiriwinin tezlestiriwi ham málim. T. S. Perel hám L. O. Karpachevskiy (1968) izertlewlerinde jawın qurtları qatnasıwisiz togay toselmesi osimlik qaldıqlarınıń shırıwı 2-3 retke páseytiwlıgi anıqlanǵan. G. N. Vusotskiy ızǵar bolgan topraqlarǵa egilgen terek kushenleriniń túbiri jawın qurtlar ashqan jollar boylap osiwi guzetilgen. Bir qansha izertlewshilerdiń miyweli terekler, arpa, biyday hám basqa osimliklardin hasildarligi jawın qurtları unamlı tásir korsetiwin anıqlaǵan (Arxangel'skiy, 1929 ; Baluev, 1950; Atlavinite, 1975, 1990 ).
Diyxanshiliq ónimlerin kopeytiriw mashqalası, diyxanshiliqti rawajlandırıw hám awıl xojaligin mexanizatsiyalawdı toliq ámelge asırıwdı, ximiyalıq preparatlardan keńlew paydalanıwdı talap etedi. Biraq bul ilajlar topraqlardıń pataslanıwı hám tiǵıslasıwına, sońı nátiyjede olardıń agroximiyaliq qásiyetlerin jamanlasiwina alıp keledi. Buǵan jol qoymaw ushın topraqlardıń tábiy «melioratorlari» bolgan haywanlardi uyrenıw hám olardan nátiyjeli paydalanıw ilajların islep shıǵıw zárúr.
Házirgi dáwirde jawın qurtıların izertlew jumısları jahannin derlikkbarlıq mámleketlerinde alıp barılmaqta. Bunday izertlewler hámdustlik mámleketlerinen, ásirese Rossiya FA Evolyutsion morfologiya institutınıń topıraq zoologiyasi labaratoriyasida, Togayshiliq institutı, Litva FA Zoologiya hám parazitologiya institutı xızmetkerleri tárepinen keń kólemde alıp barılmaqta.
Ǵárezsiz Ozbekiston Respublikasında bagbanshiliq hám palız egingerishilik ónimlerin jánede kobeytiriw, paxta maydanlardi asırıwǵa kútá úlken itibar berilip atır. I. A. Karimov (1993) «Ozbekiston-bazar munasábetlerine otiwdin’ ozine tán joli» shıǵarmasında ayrıqsha aytip otgenidey, diyqanshiliqti rawajlandırıw máseleleri Ozbekistannin’ bazar ekonomikasına otiw strategiyasında xal etiwshi bug'in esaplanadi. Respublika regionlararo mexnat bólistiriwinde palız eginleri, mıywe hám júzim jetkezip beretuǵın tiykarǵı ulke bolip keldi hám sonday bolip qaladı. Ozbekistan úlken kirip múmkinshiligine iye bolg’an áhmiyetli strategiyalıq ónim-paxta jetiwtiriwshi hám odan tayarlanatuǵın ónimlerdi óndiriwshi hamde jetkezip beretuǵın tiykarǵı ulke bolıp tabıladı. Ozlestiriwge jaramlı bolg’an qurg’aq jerler maydanınıń barǵan sayın azayıp baratırǵan hám suw resurslari sheklengen házirgi dáwirde topraqlardıń melorativ jag’dayin jaqsılaw arqalı onıń ónimliligin asırıw awıl xojaligini rawajlandırıwdıń tiykarǵı faktorlarınan biri bolib qaladı. Buǵan baylanıslı ın qazib topıraqtı jumsartatug’in, onı aralastırıp, organikalıq qaldıqlardıń bólekleniwin tezlestiretuǵın jawın qurtılarınan paydalanıw itibarǵa ılayıq.
Ózbekistanda jawın qurtılarınıń ómirin uyrenıw ústindegi dáslepki izertlewler XX-ásirdiń 30 jıllarında A. L. Brodskiy tárepinen otkizilgen. Bul haywanlardin’ Orta Aziya respublikalarında tarqalıwı tuwrisinda B. V. Valiaxmedov (1962); T. S. Perel' (1979 ); W. Michaelsen (1900) hám basqa izertlewshilerdińdiń jumıslarında ayırım maǵlıwmatlar beriledi. Biraq Orta Aziya respublikalarında, atap aytqanda O’zbekistanda jawın qurtılarınıń taksonomik quramı, tarqalıwı, biologiyalıq hám ekologiyalıq qásiyetlerin uyrenıw boyınsha arnawlı izertlew jumısları alıp barilmaǵan. Áne sol sebepli ham dissertatsiya izertlewi úlken teoriyalıq hám ámeliy ahemiyetge iye.
Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları. Tashkent vaxasi agrotsenozlari topıraǵında ushraytuǵın jawın qurtılarınıń tarqalıw nizamlıqları, ekologiyalıq qásiyetleri hám dinamikasın úyrenıw dissertatsiya jumısınıń tiykarǵı maqseti esaplanadi. Onıń ushın tómendegi wazıypalardı ámelge asırıw zárúr:
-jawın qurtılarınıń tiykarǵı awıl xojalig’i eginleri esaplanǵan g'oza hám jońıshqa agrotsenozlari, miyweli baǵlar topıraǵında tarqalıwın hám olardıń túrler quramın anıqlaw ;
Do'stlaringiz bilan baham: |
