Ơzbekistan respublikasĺ joqarĺ HÁm orta arnawlĺ bilimlendiriw ministirligi berdaq atĺndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti algoritimlestĺRĺw hám programmalastĺRĺw texnologiyalari kafedrasĺ matematika fakultetĺ

Gilt sózler hám atlar

Do	in	protected	true	true
As	double	int	public	try
Base	else	interface	readonly	typeof
Bool	enum	internal	ref	uint
Break	event	is	return	ulong
Byte	explicit	lock	sbyte	unchecked
Case	extern	long	sealed	unsafe
Catch	false	namespace	short	ushort
Char	finally	new	sizeof	using
Checked	fixed	null	stackalloc	virtual
Class	float	object	static	void
Const	for	operator	string	volatile
Continue	foreach	out	struct	while
Decimal	goto	override	switch
Default	if	params	this
Delegate	implicit	private	throw

C# tilinde basqa tillerde bolǵanı sıyaqlı programmanıń hár bir bólegine túsindirme jazıw múmkin. Bul túsindirmeler programma kompilatsiyasida qatnasıw etpeydi hám programma jumisına hesh qanday tásir kórsetpeydi. C# de túsindirme jazıw ushın /* */, // belgilerinen paydalanıw múmkin. // belgisi sol belginen keyin tap sol qatar aqırına shekemgi barlıq belgilerdi túsindirme retinde qabıl etedi. /* */ bul arqalı qálegen bólekti túsindirmege alıw múmkin.

• 
  Literallar. C# tilinde 5 qıylı literal ámeldegi ;
  
  • 
    Pútkil tipli literal
    
  • 
    Haqıyqıy tipli literal
    
  • 
    Belgili literal
    
  • 
    Qatar tipli literal
    
  • 
    Logikalıq tipli literal
    

• 
  Literallar - bul tildiń arnawlı túsinigi bolıp tabıladı. Hár bir literallar kompleksi ushın bólek jazılıw qaǵıydası bar. Mısalı :
  

• 
  Pútkil tipli literallar: 5, 7, 8,-12, 234
  
• 
  Haqıyqıy tipli literallar: 3. 6,-56. 8, 0. 9
  
• 
  Belgili literallar: 'a', 'b', '? ',
  
• 
  Qatar tipli literallar: “sálem”, “aka”, “abcd”
  
• 
  Logikalıq tipli literallar: true. false
  

C# tilinde maǵlıwmatlar tipleri.

C# tili júdá tipleskanetil esaplanadı. Onı isletiw waqtında hár bir ózgeriw -ne obiekttiń tipini bólek járiyalaw kerek (mısalı, pútkil san, qatar, ayna, tuyme hám h. z). Tap C++ hám Java tilleri sıyaqlı C# tilinde de 2 qıylı maǵlıwmatlar tipi ámeldegi: birinshi anıqlanǵan hám yadta til tárepinen avtomatikalıq jaylastırılǵan, ekinshi programmist - paydalanıwshı tárepinen kirgizetuǵın hám anıqlanatuǵın. C# dıń ústin tárepi ol jaǵdayda maǵlıwmatlar taǵı eki túrge bólinedi: ólshemli hám jónelisli. Olardıń tiykarǵı ayırmashılıǵı maǵlıwmatlardı yadta jaylastırıwı bolıp tabıladı. Ól-chamli tip óziniń anıq ma`nisin stekka jazıp qóyadı, jónelisli tip bolsa bul stekka tek qaysı bolıp tabıladı (ózi anıqlaytuǵın ) obiekt adresin jazıp qóyadı, obiekttiń ózi bolsa kúshada saqlanadı. Kúsha - bul programma saqlanatuǵın tiykarǵı yad bolıp, oǵan shaqırıq qılıw programma tezligin azmaz pasaytiradi. Lekin eger siz kútá úlken obiektler menen islep atirǵan bolsańız, ol jaǵdayda bul obiektti kúshada saqlawdıń bir muncha ábzallıq tárepleri bar.

C# tilinde jaratılǵan tiplar hám olardıń ólshemilari.

Tip	Qiymat oralig’i	O’lchami
sbyte	-128 to 127	Belgili 8-bit butun
byte	0 to 255	Belgisiz 8-bit butun
char	U + 0000 to U + 0000T	16-bitli Unicod
bool	true yoki false.	1 bayt
short	-32768 to 32767	Belgili 16-bit butun
ushort	0 to 65535	Belgisiz 16-bit butun
int	-2147483648 to 2147483647	Belgili 32-bit butun
uint	0 to 4294967295	Belgisiz 32-bit butun
long	-9223372036854775808 to 9223372036854775807	Belgili 32-bit butun

ADO.NET haqqinda tusinik

Maǵlıwmatlar menen islew búgingi kúnde úlken áhmiyetke iye. Maǵlıwmatlardı saqlaw ushın hár qıylı maǵlıwmatlar bazaların basqarıw sistemalarınan paydalanıladı : MS SQL Server, Oracle, MySQL hám basqalar. hám kópshilik iri programmalar maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemalarınan maǵlıwmatlardı ol yamasa bul tárzde saqlaw ushın paydalanadılar. Biraq, maǵlıwmatlar bazası hám C # programması ortasında baylanıs ornatıw ushın dáldalshı talap etiledi. hám ADO. NET texnologiyası naǵız usinday dáldalshı bolıp tabıladı. ADO. NET. NET Framework tiykarındaǵı maǵlıwmatlar texnologiyası bolıp tabıladı. Bul texnologiya bizge maǵlıwmatlar bazalarına soraw jiberiw, jalǵanıwlardı ornatıw, maǵlıwmatlar bazasınan juwap alıw hám basqa bir qatar operatsiyalardı orınlawımız múmkin bolǵan klasslar kompleksin usınıs etedi. Bunnan tısqarı, maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemaları júdá kóp bolıwı múmkinligin atap ótiw zárúrli bolıp tabıladı. Olardıń mánisine kóre olar parıq etiwi múmkin. Mısalı, MS SQL Server sorawlar jaratıw ushın T-SQL den paydalanadı, MySQL hám Oracle bolsa PL-SQL den paydalanadılar. Hár qıylı maǵlıwmatlar bazaları sistemaları hár túrlı maǵlıwmatlar túrlerine ıyelewi múmkin. Basqa geypara pikirler de parıq etiwi múmkin. Biraq, ADO. NET-dıń funktsional múmkinshilikleri islep shıǵıwshılarǵa hár qıylı DBMS menen islew ushın birlestirilgen interfeysti támiyinleytuǵın tárzde jaratılǵan. ADO. NET de maǵlıwmatlar bazası interfeysiniń tiykarın sheklengen muǵdardaǵı ob'ektler ańlatadı : Connection, Command, DataReader, DataSet hám DataAdapter. Connection ob'ekti maǵlıwmatlar deregine jalǵanıwdı ornatıw ushın isletiledi. Buyrıqlar ob'ekti maǵlıwmatlar bazasınan alınǵan maǵlıwmatlar menen operatsiyalardı orınlawǵa múmkinshilik beredi. DataReader sorawdan qaytarılǵan maǵlıwmatlardı oqıydı. DataSet ob'ekti maǵlıwmatlar bazasınan maǵlıwmatlardı saqlaw ushın mólsherlengen hám olar menen maǵlıwmatlar bazasınan ǵárezsiz túrde islewge múmkinshilik beredi. hám DataAdapter DataSet hám maǵlıwmatlar dáregi ortasındaǵı dáldalshı bolıp tabıladı. Tiykarınan maǵlıwmatlar bazası menen islew bul ob'ektlerden ótedi. Usınıń menen birge, hár qıylı maǵlıwmatlar dárekleri ushın birdey ob'ektler kompleksinen paydalanıw ushın tiyisli maǵlıwmat provayderi talap etiledi. ADO. NET-dagi maǵlıwmatlar provayderi arqalı maǵlıwmatlar bazası menen óz-ara baylanıslar ámelge asıriladı. Bunnan tısqarı, ADO. NET-dagi hár bir maǵlıwmat dáregi ushın óz provayderi bolıwı múmkin, bul tiykarınan joqarıdaǵı klasslardıń anıq atqarılıwın belgileydi.

ADO. NET-de tómendegi ornatılǵan provayderlar ámeldegi:

MS SQL Server ushın provayder

• 
  OLE JB ushın provayder (MS SQL Serverdiń birpara eski versiyalarına, sonıń menen birge Access, DB2, MySQL hám Oracle maǵlıwmatlar bazalarına kirisiwdi támiyinleydi);
  

• 
  ODBC ushın provayder (provayder bolmaǵan maǵlıwmat dárekleri ushın provayder);
  

• 
  Oracle ushın provayder;
  

• 
  EntityClient provayderi. ORM Entity Framework Technology ushın maǵlıwmat jetkizip beretuǵın ;
  

• 
  SQL Server Compact 4. 0 ushın provayder;
  

Ornatılǵan bul provayderlardan tısqarı, MySQL sıyaqlı hár qıylı maǵlıwmatlar bazalarına arnalǵan basqa kóplegen zatlar bar.

ADO.NET C# programmalastiriw tilin MySql menen baylanistiriw

ADO. NET -. NET Framework programmistleri ushın maǵlıwmatlarǵa kirisiw xızmetlerin kórsetetuǵın klasslar kompleksi. ADO. NET tarqatılǵan, maǵlıwmat almasatuǵın programmalardı jaratıw ushın bay strukturalıq bólimlerdi usınıs etedi. Bul. NET Framework-dıń ajıralmaytuǵın bólegi bolıp, relyatsion, XML hám programma maǵlıwmatlarına kirisiwdi támiyinleydi. ADO. NET hár qıylı rawajlanıw mútajliklerin qollap -quwatlaydı, sonday-aq programmalar, qurallar, tiller yamasa Internet-brauzerler tárepinen isletiletuǵın aldınǵı maǵlıwmatlar bazası klientleri hám orta dárejedegi biznes ob'ektlerin jaratıw.

Bul bet degi kodlar dizimi tómendegi ADO. NET texnologiyalarınan paydalanǵan halda maǵlıwmatlar bazasınan maǵlıwmatlardı qanday alıwdı kórsetip beredi:

ADO. NET maǵlıwmatların jetkizip beretuǵınlar :

• 
  SqlClient (System.Data.SqlClient)
  
• 
  OleDb (System.Data.OleDb)
  
• 
  Odbc (System.Data.Odbc)
  
• 
  OracleClient (System.Data.OracleClient)
  

ADO.NET Entity Framework:

• 
  
  
  • 
    LINQ to Entities
    
  • 
    Typed ObjectQuery
    
  • 
    EntityClient (System.Data.EntityClient)
    
• 
  LINQ to SQL
  

ADO. NET maǵlıwmatlar provayderining mısalları

Tómendegi kodlar dizimi ADO. NET maǵlıwmatlar provayderlari járdeminde maǵlıwmatlar bazasınan maǵlıwmatlardı qanday alıwdı kórsetip beredi. Maǵlıwmatlar DataReader-ga qaytarıladı. Qosımsha maǵlıwmat alıw ushın DataReader járdeminde maǵlıwmatlardı alıw bólimine qarang.

SqlClient

Bul mısal daǵı kod Microsoft SQL Server-dagi Northwind úlgili maǵlıwmatlar bazasına jalǵanıwıńızdı shama etedi. Kod, Ónimler kesteinen qatarlardı tańlaw ushın SqlCommand buyrıǵın jaratadı, nátiyjede nátiyjelerdi belgilengen parametr ma`nisinen úlkenlew UnitPrice menen qatarlardı sheklew ushın SqlParameter qosadı, bul halda 5. SqlConnection paydalaniletuǵın blok ishinde ashıladı, bul resurslarınıń támiyinleniwin támiyinleydi kod jabılǵanda jabıladı hám óshiriledi. Kod buyrıqtı SqlDataReader járdeminde atqaradı hám nátiyjelerdi konsol aynasında sáwlelendiredi.

C# tilinde
using System;

using System.Data;

using System.Data.SqlClient;
class Program

{

static void Main()

{

string connectionString =

"Data Source=(local);Initial Catalog=Northwind;"

+ "Integrated Security=true";
// Parametr tolıqlawıshsı menen sorawlar qatarın usınıs etiń

string queryString =

"SELECT ProductID, UnitPrice, ProductName from dbo.products "

+ "WHERE UnitPrice > @pricePoint "

+ "ORDER BY UnitPrice DESC;";
// Parametr ma`nisin kórsetiń.

int paramValue = 5;
// Blokda jalǵanıwdı jaratıń hám ashin’. Bul

// barlıq resurslarınıń jabılıwı hám joq etiliwin támiyinleydi

// kod shıqqanda.

using (SqlConnection connection =

new SqlConnection(connectionString))

{

// Buyrıq hám Parametr úskenelerin jaratıń.

SqlCommand command = new SqlCommand(queryString, connection);

command.Parameters.AddWithValue("@pricePoint", paramValue);
// Jalǵanıwdı sınap kóriw / ustaw blokında oching.

// DataReader-ni jaratıń hám atqarıń, nátiyjeni jazıń

// konsol aynasına ornatildi.

try

{

connection.Open();

SqlDataReader reader = command.ExecuteReader();

while (reader.Read())

{

Console.WriteLine("\t{0}\t{1}\t{2}",

reader[0], reader[1], reader[2]);

}

reader.Close();

}

catch (Exception ex)

{

Console.WriteLine(ex.Message);

}

Console.ReadLine();

}

}

OleDb

Bul mısal daǵı kod Microsoft Access Northwind úlgili maǵlıwmatlar bazasına jalǵanıwıńızdı shama etedi. Kod Ónimler kesteinen qatarlardı tańlaw ushın OleDbCommand jaratadı hám nátiyjelerdi belgilengen parametr ma`nisinen úlkenlew UnitPrice menen qatarlarǵa sheklew ushın OleDbParameter qosadı, bul halda 5. OleDbConnection isletiletuǵın blok ishinde ashıladı, bul bolsa kod jabılǵanda resurslar jabıladı hám joq etiledi. Kod OleDbDataReader járdeminde buyrıqtı atqaradı hám nátiyjelerdi konsol aynasında sáwlelendiredi.

using System;

using System.Data;

using System.Data.OleDb;
class Program

{

static void Main()

{

// Jalǵanıw qatarında Access dep shama etiledi

// Northwind. mdb c: \ Data papkasında jaylasqan.

string connectionString =

"Provider=Microsoft.Jet.OLEDB.4.0;Data Source="

+ "c:\\Data\\Northwind.mdb;User Id=admin;Password=;";
// Parametr tolıqlawıshsı menen sorawlar qatarın usınıs etiń.

string queryString =

"SELECT ProductID, UnitPrice, ProductName from products "

+ "WHERE UnitPrice > ? "

+ "ORDER BY UnitPrice DESC;";
// Parametr ma`nisin kórsetiń.

int paramValue = 5;
// Blokda jalǵanıwdı jaratıń hám oching. Bul

// barlıq resurslarınıń jabılıwı hám joq etiliwin támiyinleydi

// kod shıqqanda.

using (OleDbConnection connection =

new OleDbConnection(connectionString))

{

// Buyrıq hám Parametr úskenelerin jaratıń..

OleDbCommand command = new OleDbCommand(queryString, connection);

command.Parameters.AddWithValue("@pricePoint", paramValue);
// Jalǵanıwdı sınap kóriw / ustaw blokında oching.

// DataReader-ni jaratıń hám atqarıń, nátiyjeni jazıń

// konsol aynasına ornatildi.

try

{

connection.Open();

OleDbDataReader reader = command.ExecuteReader();

while (reader.Read())

{

Console.WriteLine("\t{0}\t{1}\t{2}",

reader[0], reader[1], reader[2]);

}

reader.Close();

}

catch (Exception ex)

{

Console.WriteLine(ex.Message);

}

Console.ReadLine();

}

}

Odbc

Bul mısal daǵı kod Microsoft Access Northwind úlgili maǵlıwmatlar bazasına jalǵanıwıńızdı shama etedi. Kod, Ónimler kesteinen qatarlardı tańlaw ushın OdbcCommand buyrıǵın jaratadı, nátiyjede belgilengen parametr ma`nisinen úlkenlew UnitPrice bolǵan qatarlarǵa nátiyjelerdi sheklew ushın OdbcParameter qosadı, bul halda 5. OdbcConnection paydalaniletuǵın blok ishinde ashıladı, bul bolsa resursların támiyinlewdi támiyinleydi kod jabılǵanda jabıladı hám óshiriledi. Kod OdbcDataReader járdeminde buyrıqtı atqaradı hám nátiyjelerdi konsol aynasında sáwlelendiredi.

using System;

using System.Data;

using System.Data.Odbc;
class Program

{

static void Main()

{

// The connection string assumes that the Access

// Northwind.mdb is located in the c:\Data folder.

string connectionString =

"Driver={Microsoft Access Driver (*.mdb)};"

+ "Dbq=c:\\Data\\Northwind.mdb;Uid=Admin;Pwd=;";
// Provide the query string with a parameter placeholder.

string queryString =

"SELECT ProductID, UnitPrice, ProductName from products "

+ "WHERE UnitPrice > ? "

+ "ORDER BY UnitPrice DESC;";
// Specify the parameter value.

int paramValue = 5;
// Create and open the connection in a using block. This

// ensures that all resources will be closed and disposed

// when the code exits.

using (OdbcConnection connection =

new OdbcConnection(connectionString))

{

// Create the Command and Parameter objects.

OdbcCommand command = new OdbcCommand(queryString, connection);

command.Parameters.AddWithValue("@pricePoint", paramValue);
// Open the connection in a try/catch block.

// Create and execute the DataReader, writing the result

// set to the console window.

try

{

connection.Open();

OdbcDataReader reader = command.ExecuteReader();

while (reader.Read())

{

Console.WriteLine("\t{0}\t{1}\t{2}",

reader[0], reader[1], reader[2]);

}

reader.Close();

}

catch (Exception ex)

{

Console.WriteLine(ex.Message);

}

Console.ReadLine();

}

}

}

OracleClient

Bul mısal daǵı kod Oracle serverinde DEMO. CUSTOMER-ga jalǵanıwdı názerde tutadı. Bunnan tısqarı, System. Data. OracleClient. dll-ga silteme qosıwıńız kerek. Kod OracleDataReader-dagi maǵlıwmatlardı qaytaradı.

using System;

using System.Data;

using System.Data.OracleClient;
class Program

{

static void Main()

{

string connectionString =

"Data Source=ThisOracleServer;Integrated Security=yes;";

string queryString =

"SELECT CUSTOMER_ID, NAME FROM DEMO.CUSTOMER";

using (OracleConnection connection =

new OracleConnection(connectionString))

{

OracleCommand command = connection.CreateCommand();

command.CommandText = queryString;
try

{

connection.Open();
OracleDataReader reader = command.ExecuteReader();
while (reader.Read())

{

Console.WriteLine("\t{0}\t{1}",

reader[0], reader[1]);

}

reader.Close();

}

catch (Exception ex)

{

Console.WriteLine(ex.Message);

}

}}}

Juwmaqlaw

Zamanagóy qánigeler dásturiy bilimler menen bir qatarda, informaciyalıq sistemaları hám olardıń dúzilisi haqqında maǵlıwmatqa iye bolıwı maqsetke muwapıq boladı. Bul bolsa informaciya almasıw tarawında óz sheshimin kútip atırǵan máselelerdi sheshiwge imkaniyatlar jaratıwı múmkin.Bugińi kunde maǵliwmatlar bazasiniń tutqan orni áhmiyetli bolip, ilimiy-texnika máselelerin sheshiw, turli sistemalar, informaciyalardı basqariw, olardi qayta islew hám basqa berilgenler menen islew sistemalarinda, berilgenler bazasisiz olardiń ǵarezsiz iskerlik juritiwin kóz aldimizǵa keltilrip bolmaydi.

Bul kurs jumisinda Ado.net fremwork haqqinda, C# tilinnin’ tariyxi, C# tilinde birqansha misallar, ado.net fremworki arqali MBBSgá baylasiw isleri korip otildi. MBBS nin’ islew prinsiplerri, bazalar jaratiw olarga turlerin korsetiw,MBBSda turleri haqqinda mag’liwmatlar, hamde C# tili arqali MBBSga baylanisiwlarga misallar korip otildi.



Paydalanilgan a’debiyatlar
1. I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch:-Toshkent: O’zbekiston, 2008y. -176 b.

2. I.A.Karimov. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li:-Toshkent: O’zbekiston, 1992y. 173-174 b.

3. Трей Неш. C# 2008 усконренный курс для профессионалов: -Москва: Санкт-Петербург, Киев, 2008г. -576с.

4. Павел Агуров. C# Сборник рецептов: -Москва: Санкт-Петербург, 2008г. - 432 с.

5. Дейтел Х, Дейтел П, Листфилд Дж. C# Наиболее полное руководство В Подлиннике: -Москва: Санкт-Петербург, 2006г. -1056 с.

6. Лабор В. В. Создание приложений для Windows: -Москва: Харвест, 2003. - 384 с.

7. Шилдт Герберт. Полный справочник по С#:-Москва: Издательский дом "Вильяме", 2004г. -752 с.

8. Aripov M.M, Imomov T, Irmuhamedov Z.M va boshqalar. Informatika va axborot texnologiyalari: -Toshkent: O’zbekiston, 1-qism. 2002y, 2-qism. 2003y, -168b.

9. Aripov M.M. Informatika va hisoblash texnikasi asoslari: -Tashkent: O’zbekiston,2001y,-180b.

Aripov M.M, Imomov T, Irmuhamedov Z.M va boshqalar. Informatika. Axborot texnologiyalari: -Toshkent: O’zbekiston, 1-qism. 2002y, -188 b.