Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

18-TEMA: XVI-XIX asirlerde Mongoliya
Jan’a da’wirge Mongolstan o’zinin’ alding’i qudretin joytqan qubla Sibirden Ulli Qitay diywalinasha ha’m Hingan tawinan Tyan-Shan eteklerine shekem bolg’an ulken aymaqti iyeledi ha’m bir-biri menen urisip atirg’an siyasiy tarqaq halinda kirip keldi . Xalqinin’ tiykarg’I ka’sibi sharwashiliq boldi .Ma’mleket basinda xan turar edi. 1543-jili Dayan –Xan du’nyadan o’tti. Son’ ma’mlekette krizisli jag’day ju’z berdi. Dayan-xannin’ u’lken uli hu’kimranliq etip atirg’an Mongolstannin’ qubla bo’limi ajiralip shig’a baslaydi. Bul aymaqlar Qitay menen jaqin baylanislar ornatqan edi.

Mongolstannin’ arqa bo’limi de ajiraliwg’a umtiladi bul jerde Dayan-xannin’ kishi balasi Gersendezge qarasli ha’m Xalqa dep atalatug’in edi.

Manjurlar XVII a’sir ortalarinda Qitaydi iyelewinen aldin Mongolstannin’ qubla- shig’is bo’limin basip aliwg’a ha’reket qildi. Ha’kimyat basinda turg’an Ligdan-xan manjurlarg’a qarsi minlar menen awqam du’zdi. Biraq awqamlaslar jeniliske ushirag’annan son’ 1634-jili Manjurlar imperatori Abaxay Qubla Mongolstannin’ xani dep ja’ryalanadi. Xalq g’a’resizligin saqlap qaldi ha’m bul jag’day manjurlardi qanaatlantirmasedi. Xalqalilar manjurlardin’ hu’jiminen saqlaniw ushin oyratlar menen awqam du’zedsi ha’m Abaqayg’a sawg’a sa’lemler jiberedi.

XVII asir baslarina kelip mong’ol qa’wimleri jaylasqan u’sh tiykarg’i aymaqti ajiratiw mu’mkin . Bular-Qubla (Shaxar) , Arqa (Xalqa) ha’m batis (Oyrat) XVI a’sir ortalarina kelip Mong’olstang’a Tibetten kirip kelgen lamaizim dini ken’ tarqaladi. 1578-jili Tibettin’ joqari lamasi menen Qubla Mongolstan hu’kimdarlari ortasinda s o’ylesiwlerden son’ Qitayg’a qarsi Tibet –mongol awqami qa’liplesedi.

Lamaizim menen birge mangol ma’deniyati ha’m jaziwi ri. awajlanad

XVI a’sir aqiri XVII a’sir basinda Batis Mong’olstanda ayriqsha ma’mleket ju’zege kelip ol Jung’or xanlig’i atin aldi . Rossiya ha’m Qitaydin’ ma’pleri kesilisken jerde jaylasqan bul ma’mleket Orayliq Aziyadag’i qatnasiqlarda a’himiyetli orin tutti. Qolaysis armiya qorshawinda qalg’an Jung’or xanlig’inin’ ekonomikaliq ha’m ishki siyasiy halatina ta’sir etpesten qalmadi. Ma’mlekette a’ste aqirin hu’kimranliqti shoros uriwi iyelep aldi. ha’m Xaraqulini xan etip ko’terdi. Narazi bolg’an a’meldarlar o’z qa’wimi menen Jong’or xanlig’inan ko’ship ketti. Ko’ship ketkenlerdsen bir bo’limi keyinsheli qalmiqlar bolip qa’liplesti ha’m Rossiyag’a qaramliqti ta’n aldi. Jong’ar xanlig’inda qalg’an mong’ollar 1635-jili Xaraquli oliminen son’ onin’ balasi Baturxuntayji basshilig’inda manshujurlarg’a qarsi birlesti. Solsa’ne Jung’ar ma’mleketi du’zilgen sa’ne bolip tabiladi.

Jong’ar ma’mleketi du’zilgeninen narazi bolg’an oyratlar Volga boyina , Koknigarg’a qaship ketti ha’m g’aresiz oyrat xanlig’in du’zdi . Qitay ha’m manjurlarg’a qarsi SHig’is Tu’rkistan bolip qaldi. boliwina qaramastan oyratlar sirtqi siyasattag’I bas jo’nelis

XVII a’sir 40- jillarinda Jung’or xanlig’i Mong’olstannin’ shig’is aymaqlarin SHalish ha’m Turfonnan baslap basip aladi. Keyin Qirim Aqsuw Qashqar aymaqlarina bastirip kiredi . Jetisuwdin’ shig’is bo’liminen qirg’iz ha’m qazaqlardi quwip shig’aradi . Bul waqitta qitaylilarg’a qarsi tura alatug’in tu’rk-mong’ol etnik birligi qa’liplesken edi. Jergilikli oyrat xalqinin’ bir bo’limi otiriqshi turmis keshiriwge o’tti . Nizamlar toplami “SHadjin bishik” islep shig’ildi ha’m ayriqsha oyrat jaziwi qa’liplesti . Bul oyratlardin’ tsinlar ta’sirine tu’sip qalg’anlig’i ha’m SHig’is Tu’rkistan xaliqlari menen jaqinlasip ketkenin basqa mong’ol uriwlarinan biraz uzaqlasqanin bildirer edi.

1690-jili tsinlar menen jung’arlar ortasinda baslang’an uris pu’tkil XVIII a’sir birinshi yarimina shekem dawam etti . 1755-jili Amursana basshilig’inda ko’terilgen qozg’alan’di bastiriw barisinda tsinler armiyasi ta’repinen Jung’ar xanlig’inin’ barliq xalqi qirip taslandi.