|
§ 3. Oyanıw dáwirinde Evropa mádeniyatı
Reje:
1. XV a’sir aqırı –XVI a’sir baslarında Batıs h’a’m Oraylıq Evropa
2. XIV a’sirde İtaliyada jaziwshılar
3. Fizika, matematika, astranomiya, tariyx, filosofiya paninin rawajlaniwi.
4. XVI-XVIII ásirde ilimnin rawajlaniwi insannıń erkinlikke shıǵarıw dáwiri
Tayanish so’zler: Ayyemgi Gretsiya, Rim, Tomas Mor, Vilyam Shekspir, Don Kixot h’a’m Sansho Pansha, Migel de Servantes, Leonordo da Vinchi, Monaliza, Mikelanjelo Buanarotti, Rafael Santi, Papa Yuliy II, Rembrant Xarmens van Reyn, Diego Velaskes, Jordano Bruno, Galileo Galiley, Jon Lokk, İsaak Nyuton, Gotfrid Vilgelm Leybinits
XV ásir aqırı–XVI ásir baslarında Batıs hám Oraylıq Evropanıń kóplep mamleketleri birqansha rawajlaniwdı basınan keshirip atırǵan edi: hámme jerde manufaktura payda bolıp atırǵan, olar túrli ónimlerdi islep shıǵarıp hámde sawda-satıq ta rawajlanıp atırǵan edi. Sawdagerler hám sayaxatshılar bolsa shet jerlerge barıp sawdanı janlandırıp hár túrli sawda uyımların dúzip atırǵan edi. Kóplep pánlerdiń jetiskenlikleri hám Ullı geografiyalıq ashılıwlar alımlardıń álem haqqında oyların ózgertip jiberdi, mádeniy baylanıslardıń keńeyiwine imkan berdi. Solay etip, orta ásirlerde aldın umıtılıp jiberilgen áyiemgi mádeniyat qayta tuwıldı hám sonıń menen jańa dáwir-Oyanıw bosaǵasında turǵan jámiyettiń ózin de ruwxıy
tárepten jańalanıwǵa alıp keldi. Oyanıw (Renessans)dıń watanı Italiya boldı. Táǵdirdiń ózi oǵan Ayiemgi Greciya hám Rimnıń ájayıp civilizaciyasınıń miyrasxorı bolıwın belgilep berdi. Qatar Evropa mámleketleri sıyaqlı Italiya da kapitalistik bazar qatnasıqları payda bolǵan edi. Bay sawdagerler, manufaktura iyeleri hám bankirler kún boyı qudayǵa tabınıp emes bálkim sayaxatlarǵa shıǵıp, paydalı pitimler dúziw, oqıwǵa, ilimiy izleniwge waqıttın sarıpladı. Bul bolsa,olardıń turmısın elede janlandırıwǵa hám aldınǵıday ólimnen keyingi ómiri haqqındaǵı kóz qaraslardan waz keshiwine alıp keldi. Kóp sanli burjuaziya qatlamı sawatlı edi. Olar tek pul haqqında emes, ilimdi de bahalay alar edi. Orta ásirlerdiń aqırına kelip kóp oqıp, sayaxatqa baratuǵın, bir neshe tilde sóyleytuǵın, filosofiya, tariyx , kórkem óner menen qızıǵatuǵın sawatlı insanlar sanı kóbeydi. Olar bul dun`yaǵa ómir qızıqların qádirlewge úyrendi. Medicinaǵa, jámiyetke, insanǵa jańasha pikirleytuǵın boldı. Átirap ortalıqqa ilahiy, shirkewlik tárepten emes-dun`yalıq, insaniylıq kóz qaras táreptarları ózlerin gumanistler (latınsha -insanıy) dep ataǵan. XV ásir ortalarına kelip Italiyanıń kóplep ǵarezsiz walayatları ishinen qúdiretli Toskana aldınǵa shıqtı. Oyanıw dáwirinde insanǵa qarata ullı burılıs júz berdi. Ele hesh qashan tariyxta insan shaxs bunshalar ullılanbaǵan edi. Gumanistler jerdegi turmıstı jırlaǵan. Olar ápiwayı turmıstıń barlıq quwanısh hám qayǵıların gózzal dep bahalaǵan. Iri qalalarda erkin pikir tarqaldı, diniy qalaq túsinikler bolsa tez-tez sawatlı adamlardıń masqaralanıwına alıp keldi.
XIV ásirde-aq Italiyada jazıwshılar insannıń fizikalıq gózzalıǵın hám onıń baxtına bolǵan huqıqın tastıyıqlawshı ruwxıy ideallıǵın ullılawshı shıǵarmalar dóretken edi. Keyinirek basqa mámleketlerde de italiyan gumanistleriniń táreptarları payda boldı. Angliyada olardıń ideyaları dana siyasatshı hám karoldiń birinshi wáziri Tomas Morǵa (1478-1535) kúshli tásir kórsetti. Tomas Mor Oksford universitetinde oqıǵan, bir neshe tilde bilgen tariyx, filosofiya, ádebiyat penen shuǵıllanatuǵın edi. XVI ásir basında “Mámlekettiń eń jaqsı sisteması jańa utopiya páni haqqında “Altın kitabı”n jazdı hám baspadan shıǵardı. Shıǵarmanıń birinshi bóliminde Tomas Mor dáwirindegi Angliya suwretlenedi. Avtor ashlıq, qorqınıshlı turmıs sharayatı hám anglichan diyqanlarınıń huqıqsızlıǵı, jarlılarǵa qarsı nızamlardıń ádilsizligi haqqında qayǵı menen jazdı. Shıǵarmanıń ekinshi bóliminde Utopiya atawındaǵı adamlardıń ájayıp turmısı sóz etiledi. Atawdaǵılar-diyqanlar hám ónermentler úzliksiz miyneti arqalı óz atawların jer júzindegi eń abat mákanǵa aylandırǵan. Tomas Mordıń zamanlası francuz jazıwshısı Fransua Rable (1494-1553) shet bir qalada tuwılǵan. Balalıǵın fermada ótkergen. Óspirin gezinde ol júdá dinshil edi hám monastrǵa oqıwǵa kirdi, biraq ol jerde uzaq qalmadi, quwnaq xarakter hám qızıǵıwshılıq monastr qaǵıydaları menen kelise almadı. Keyinshelik pán menen shuǵıllandı.Belgili vrach hám óz zamanınıń eń bilimli adamlarınıń biri boldı. Rable tariyxtı jaqsı biletuǵın edi. Putkil Franciyanı gezip shıqqan al Rimde 3 márte bolǵan. Ol jigirma jılǵa jaqın “Gargantyua hám Pantagryul” romanı ústinde isledi. Shıǵarma qaharmanları xalıqtıń gúrriń hám erteklerinde ushrasatuǵın dana patshalar bolıp tabıladı.
Uzaq Angliyada Oyanıwdıń basqa biri, ullı jazıwshı Uilayam Shekspirdiń (1564-1616) juldızı balqıdı. Shayır hám drammaturg óspirimlik jıllarında Eybol dar`yası boyındaǵı Stregford degen kishi jerde ótkeredi. Ol bul jerden ilim jaqtılıq izlep Londonǵa keledi. Shekspir miynetlerinde kóplep ájayıp, márt ar-namıslı qaharmanlar kóp. Qaharmanları bir-birin súyedi hám azap shegedi hám qáte qıladı. Eń jaqın adamları satqınlıq etken Ofeliya nabıt boladı, jalaǵa isenip Otello Dezdemonanı óltiredi, záhárlengen qanjar Gamletti joq qıladı, Korol Lir óz qızları tárepinen gedeylikke húkim etiledi. Hár biri jawızlıq penen juzlesip, ne qılıw kerek degen sorawǵa juwap izleydi. Jas Romeo hám Julettaǵa pútkil dun`ya qarsı. Feodal zulımlıq sebepli suygenler nabıt boladı. Solay etip, jeńilis hám ólimge qaramastan Shekspirdiń “Insan –tabiyattıń eń ájayıp karamatı” degen pikirine tastıyıq tabadı.
Ispaniya jolları boylap gezip júrip, kim ázzi bolsa hám baxtsız bolsa . bárine járdem berip kiyatırǵan ricar Don Kixot hám onıń sadıq xızmetkeri Sansho Pansho edi. Bul ájayıp obrazlar ispan jazıwshısı Migel de Servantes (1547-1616) qálemine tiyisli. Oyanıw dáwiriniń jáne bir wákili Leonordo do Vinchi (1452-1519) ol zamanlaslarıń hám dun`ya jámiyetin tań qaldırdı. Leonardo xudojnik, shayır, muzıkant edi-“ilahiy namalardı”, fizika, matematika, astranomiya, tariyx, filosofiyaǵa qızıǵatuǵın edi. Leonrdo da Vinchi óliminen soń jeti mıń bet jazıw, súwretler miyras bolıp qaldı. Ol súwret sızıwdı ústin qoyıp onı kórkem ónerdiń malikası dep ataǵan. Leonordo óz miynetlerinde qaharmanların ilahiy qudaylar emes bálkim ápiwayı adamlardı súwretlegen. “Náreste kótergen Madonna” súwretide usılar qatarınan. Mona Lizanıń (Jakonda)- bay florenciyalıqtıń hayalı. Ol kresloda saldamalı hám qáddin kóterip otırıptı, kózleri tamashagóyge tigilip qaraydı lábleri sezilerli sezilmes kulimsireydi bul portret insanǵa ilahiy azıq baǵıshlaydı”- dep jazǵan edi xudojniktıń biografı. Suwretli miynetlerinen tısqarı da Vinchidıń bir neshe diywallıq suwretleri de qalǵan. ”Sırlı keshe” niń súwreti bay Milan monastrın bezegen. Injildegi apsanalarǵa qaraǵanda Isa payǵambar óliminen aldın shákirtlerin toplaǵan. Sizlerden birińiz meni satasız? degen sorawına shákirtleri tań qalıp qaladi. Iso Masix qayǵılı jansız narenjan qolları stolda qaladı. Ómiriniń aqırın Leonordo watanınan alısta, saray xudojnigi l
Do'stlaringiz bilan baham: |
