‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Razzoqov, sh. Tashmatov, N. ‘R m 0N 0y iqtisodiy ta’limotlar tarixi

9.4. Senior, Bastia, Keri va boshqalarning iqtisodiy ta’limotlari
Klassik maktab g'oyalarini boyitishga Angliyada N.Senior, Fransiya­
da F.Bastia, AQSHda G.Keri, Germaniyada tarixiy maktab namo­
yandalari katta hissa qo'shdilar. Bular ichida N.Senior alohida o‘rin 
egallaydi.
Nassau Vilyam Senior 
(1790-1864) Londondagi mashhur Oksford 
universitetining siyosiy iqtisod kafedrasi professori, «tiyilish» va «so'nggi 
soat» nazariyalarining muallifi sifatida mashhur bo'ldi.
N.Senior g'oyalari 
«Siyosiy iqtisod fani ocherklari» (1836) va
«Fabrika qonunchiligi to‘g‘risidagi xatlar»da 
bayon etilgan.
U o'zining qiymat nazariyasida qiymatni baho bilan bir narsa deb 
hisoblaydi va qiymat talab bilan taklifga bog'liqligini aytadi. U mehnat 
(ishchilaming «qurboni») bilan bir qatorda kapitalistning «tiyilishi»ni 
ham qiymatning manbayi deb e’lon qiladi.
«Tiyffish» nazariyasida 
N.Senior kapitalni kapitalistning berayotgan 
«qurboni» deb hisobladi. Uning ta’kidlashicha, kapitalist o‘z kapitalini 
ishlab chiqarish sohasiga qo‘yganda (investisiya) o‘zining shaxsiy 
iste’molidan go‘yo ma’lum davr «tiyilib» turadi, mehnat esa o‘z 
navbatida, ishchining dam oUsh va tinchlik evaziga qilgan «quiboni»

---

deb qabul qilinadi. Shuning uchun ish haqi va foyda kapitalist va ishchi 
bergan tegishli «qurbonlar» uchun bab-baravar mukofot emish.
N.Senior Rikardoning qiymatni ish vaqti bilan belgilashiga qarshi 
chiqadi. U foyda kapitalistning «mehnati»dan, foiz esa uning sabr- 
qanoatidan hosil bo‘Ushini kashf qildi. N.Senioming yana bir «kash- 
fiyoti» «so‘nggi soat» nazariyasidir. Sanoat to‘ntarilishi va mashina- 
laming kirib kelishiga qaramasdan, ishchilaming ish soatlari nihoyatda 
yuqori bo‘lib, shu sababli XIX-asming 30-yillarida Angliyada 10 soatlik 
ish kuni uchun kurash kuchayib ketdi. N.Senior esa o'sha davrda 
mavjud bo‘lgan 11,5 soatlik ish kunini qisqartirishning «ilojsizligini» 
nazariy jihatdan asoslashga urinib, ish kunining 10,5 soatida sarflangan 
kapitalning qiymati yangidan vujudga keladi, faqat oxiigj bir soatidagina 
foyda yaratUadi, deb uqtirdi. Shu sababli ish kunini 10 soatgacha 
qisqartirish foydaning, bu bilan ishlab chiqarishni rivojlantiiishga har 
qanday qiziqishning yo‘q bo'lib ketishiga olib boigan bo‘lar edi, deb 
da’vo qildi. Bu bilan u sohibkorlami ochiqdan-ochiq himoya qiladi.
XIX asming 40-50-yillarida fransuz va xalqaro ishbilarmonlar orasida
F.Bastianing 
(1801-1850) nomi va iqtisodiy qarashlari keng omma- 
lashdi. U boy fransuz ishbilarmoni oilasida tug'ildi. Bastia 40-yillari bir 
qancha pamfletlar chiqarib, ularda erkin savdo foydasiga proteksionizmni 
inkor etuvchi, vino ishlab chiqaruvchilar manfaatini himoya qiluvchi, 
sotsialistik g‘oyalarga qarshi bo‘lgan qarashlami faol targ‘ib etdi. Bu 
pamfletlar g‘oyasi mazmun jihatdan original bo‘lmasa-da, yozilish 
shakli bilan ajralib turadi.
F.Bastianing eng asosiy g'oyasi jamiyatdagi ijtimoiy antagonizmning 
mavjudligini inkor etishdir. Uningcha, o'sha davrdagi jamiyat 
dunyodagi «
eng go'zal, mukammal, mustahkam butunjahon
assotsiatsiyalaridandir. Barcha qonuniy manfaatlar uyg‘unlashgandir».
F.Bastia 1850-yilda