|
10. Saf mashqlariga buyruq berish ketma-ketligini asoslab
bering.
12
VI ВОВ. UMUMMVОJLANTIRUVCHI MASHQLAR
6.1. Umumrivojlantiruvchi mashiqlar tasnifi
Mushaklami maksimal va o‘rta zo‘riqishga, har xil tezlik va
amplituda bilan gavdaning ayrim qismlari yoki uning birgalikda
harakatlanishi - umumrivojlantiruvchi mashqlar (URM) deb ataladi.
Darslaming maqsadi va vazifalariga qarab URM o ‘quvchilami
organizmini asosan bo‘lajak ishga tayyorlashi (badan qizdirish)
harakat maktabini o ‘zlashtirish, jismoniy sifatlami tarbiyalash, turli
a’zolami, organizm tizimini sog‘lomlashtirish asosan to‘g ‘ri qaddi-
qomatni shakllantirishga qaratilgan.
URM dars tayyorlov qismida o‘tkazishni ma’nosi boshni yarim
katta qobig‘idan eng qulay ravishda optimal qizishni, katta yarim
qobig‘dan zonadan kelayotgan mator nerv impulslami mayin o‘tish
oqimini ta’minlash bundan tashqari ichki a’zolarda umumiy fa-
ollanishni hosil etadi. Bulaming hammasi darsning asosiy qismida
mashqlami bajarish uchun jismoniy sifatlami (kuch, qayishqoqlik,
kuch chidamliligi) o ‘zlashtirish va tarbiyalash, qaddi-qomatni
shakllantirishni ta’minlaydi. Darsning yakuniy qismida URM dam
olish va o‘quvchilami boshqa faoliyatga o ‘tish uchun bajariladi.
Darsning yakuniy qismida URM boshqa faoliyatga o ‘tishga va
aktiv dam olish uchun bajariladi. Jismoniy tarbiya bayramlari,
tanaffusdagi o‘yinlar va fizkult daqiqa, EGG o ‘tkazishda, jismoniy
tarbiya darsidan tashqari maktabda URM jismoniy tarbiyada
universal vosita bo‘lib hisoblanadi. Ular buyumsiz va buyum bilan
(tayoqcha, to‘ldirma to‘plar, gantellar, toshlar, gardish, arg‘amchi,
rezina amartizatorlar, trenajorlar). 0 ‘quvchilami bir-biriga yordam
bergan holatda (ketma-ket qatorda, doirada, yonma-yon qatorda),
joyda va harakatda (yurishda) turli saflantiriladi.
URMlar bir muncha xususiyatlarga ega: ular aniq me’yorlanadi,
turli variant va majmualarda foydalaniladi. Bu esa ayrim mushak
73
guruhlarga va organizmni tanlangan tizimlarga ta’sirini ta’minlaydi.
Buning natijasida muntazam ravishda URM bajarishda harakat
tajribasining poydevorini barpo etadi. Harakat sifatlari qobilyat,
hayot amalyotida zarur bo‘lgan, shuningdek murakkab gimnastika
barpo etishda ko‘nikmalami shakllantiradi. URM qaddi-qomatni
shakllantirishda katta rol o‘ynaydi: ular mushaklami kuchlantiradi,
umurtqa va tovon to‘g ‘ri holatda ko‘maklashishga yordam bergani
uchun maktabgacha va maktab yoshdagi bolalarda umurtqa bukilishi
shakllanadi batamom 11-13 yoshda tugaydi, bu esa bolalaming
rivojlanishida muhim.
Undan
tashqari, URM nafas olish a’zolarini rivojlanishida
samarali vosita hisoblanadi. Nega deganda, diafragmaning asosiy
nafas olish mushaklari mustahkamlanishni, qorin mushaklarini,
chuqur nafas olishga ko‘mak beruvchi harakatning tarkibi
bilan nafas olishning mosligi, nafas olish uzinligi va kuchini
tekislashni qulay bo‘lishidan iborat, harakat ritmi nafas olish
ko‘nikmasini shakllantiradi. Aniq ritm, qattiq me’yor, vaqti-
vaqti bilan URMda yuklamani ko‘paytirish va pasaytirish yurak
mushaklarini mustahkamlashga ko‘maklashadi. Yurakning urish
hajmini ko‘paytiradi, qisqarish ritmini yaxshilaydi. Mashqlar
nerv tizimining rivojlanishiga katta ta’sir etadi. Qarshi amal qilish
tezligi, uyg‘unlashishi harakatni bilib egallash va bolalaming aqli
rivojlanishiga katta mohiyati bor: - quyidagidek, URM jamoada
bajariladi, bu bolalami tashkillashishi va intizomli rivojlanishiga
ko‘maklashadi. Musiqa jo ‘rligi ijobiy rol o‘ynaydi. So‘nggi yillarda
URM o‘tkazish uslubiyatida noananaviy mashqlar turlari, ritmik va
atletik gimnastika qizlar uchun gimnastika, nafas olish gimnastikasi,
xatxa-yoga, ushu va hokazolami tan olisha boshlaganlar.
Lekin amaliyot tajribasida talabalar va boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari maktabda gimnastika darsida URMning boyligidan
foydalanmasdan, tez-tez odatdagi mashqlami ishga solib kattalar va
bolalami jismoniy tarbiya tizimida yetarli mashqlami mohiyati va
o‘mini aniq tushintirmaydilar.
Jismoniy tarbiya davlat umumta’lim standarti va kompleks
dasturi bo‘yicha asosiy vazifa jismoniy tarbiya bilan mustaqil
74
shug‘ullanish talabi va bilishi, ongli ravishda dam olish uchun
ulardek foydalanish, mashqlanishda sog‘liqni mustahkamlash va
ishchanlikni ko‘tarishni tarbiyalash bo‘ladi. Bunga bog‘liq Perde
Kubertenning aytganini eslamoq foydali: «Mashqning o ‘zi muhim
emas uni qanday bajarilishi, qaysi diqqat bilan, asosan nima uchun
va qaysi kuch bilan».
Turli URM soni cheksiz, shuning uchun ularda mo‘ljallash
va ulaming tavsifini o ‘zicha tasaw ur qilishga anatomiya bosh
klassifikatsiyasi yordam beradi:
- qo‘llar va yelka kamari uchun mashqlar;
- bo‘yin mushaklari uchun mashqlar;
- oyoqlar va tos-son kamari uchun mashqlar;
- gavda uchun mashqlar;
- butun tana uchun mashqlar.
Albatta aytish joizki, bu bo‘limni shartli suratda va mashqlami
ko‘pincha aniq mushak gumhlarga ta’sir o‘tkazish to‘g ‘risida
gapirish mumkin, nega deganda ko‘p mashqlami bajarishda, tanani
bir qismiga mo‘ljallangan va boshqa mushaklar ham qatnashadi.
Undan tashqari, uslubiy yo‘nalishga qarab ulaming hammasi yarim
harakat rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin va qobiliyatlar
(kuch egiluvchanlik, tezlik koordinatsiya, muvozanat ritmli nafas,
latofatli harakat va boshqalar), asab xususiyatlari (diqqat, ongli
fazoda m oijallash vaqti) va boshqalar.
Organizm tizimi faoliyat darajasini ko‘tarish (nafas olish, yurak
qon-tomir tizimini moslashishga mashqlar almashishi jarayonini
faollashtirish.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
