‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1 
Yo‘ldoshev J.
 Aksiyadorlik jamiyatlari fuqarolik huquqining subyekti sifatida.
2004. - 67-b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mos emas va amaliy jihatdan maqsadga muvofiq emas, deb hisoblash 
mumkin.
Fikrimizcha, aksionerlik jamiyati byicha ta’sis shartnomalaridan 
voz kechish unchalik to ‘g‘ri emas. Garchi ko‘pchilik holatlarda aksio- 
nerlik jamiyati to‘la oyoqqa turib, normal faoliyat yuritgan hollarda 
ta ’sis shartnomasiga deyarli murojaat qilishmasa, umumiy normal 
holatdan istisno holatlarda ta’sis shartnomasi o‘z ahamiyatini saqlab 
qoladi. Yuqoridagilardan shunday xulosaga kelish mumkinki, aksio- 
nerlik jamiyati uchun ta ’sis shartnomasining alohida turi amal qiladi.
Ta’sis shartnomasining asosiy turi — bu to‘liq shirkat va kommandit 
shirkatlarning ta’sis shartnomasi bo‘lib hisoblanadi. Bunday ta’sis 
shartnomasi yuridik shaxs uchun asosiy va yagona ta ’sis hujjati bo‘lib 
hisoblanadi. Bunday turdagi yuridik shaxslar uchun ustav (nizom) 
mavjud emasligi ulaming mohiyati bilan belgilanadi. Boshqacha 
aytganda, bunda yuridik shaxsning faoliyati uning ishtirokchilarining 
birgalikdagi faoliyati bilan aynan mosdir. Xo‘jalik shirkatlari to ‘g‘risidagi 
qonunda shirkatning alohida boshqaruv organi bo‘lishi to‘g‘risida 
norma nazarda tutilmagan. Ushbu holat ham ta ’sis shartnomasi 
xo‘jalik shirkatlarida alohida ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Ta’sis shartnomasining yana bir turi — bu ta’sis shartnomasi yuridik 
shaxs ustavi bilan parallel ravishda amalda bo‘ladigan ta’sis shartno- 
malaridir. Unga mas’uliyati cheklangan jamiyatlar va q o ‘shimcha 
mas’uliyatli jamiyatlar, qo‘shma korxonalar ta ’sis shartnomalari kiradi. 
Va nihoyat, ta ’sis shartnom alari tizimida yuridik shaxs davlat 
ro‘yxatidan o ‘tganidan keyin, yuridik shaxs bilan bog‘liq munosabat- 
larni huquqiy tartibga solishda deyarli qatnashm aydigan ta ’sis 
shailnomalari mavjudligi to‘g‘risida yuqorida aytilgan fikrlarni yana 
bir bor eslatib o ‘tmoq lozim. Demak, tijorat yuridik shaxslarining 
ta ’sis hujjatlari tizimida uch turdagi ta’sis shartnomalari mavjud deb 
hisoblash mumkin. Ularni o ‘z xususivatlariga ko‘ra shartli ravishda 
quyidagicha nomlash mumkin:
a) ta’sis hujjati sifatida ta’sis shartnomasi yagona bo‘lgan monota’sis 
shartnomalari;
b) ta’sis shartnomasi va ustav parallel amalda boMadigan «teng 
kuchli ta’sis shartnomalari»;
d) amaliy huquqiy tartibga solish cheklangan «diskret» ta ’sis 
shartnomalari.
T a’sis shartnomalarini bunday turkumlash uchun, yuqorida ko‘r- 
satilganiday, ularning yuridik ta’sir kuchi asos boMadi. Ammo bu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

holat qonun normalarida o ‘z ifodasini topmagan. Bu esa, ta ’sis shartno- 
malarining individual xususiyatlarini hisobga olishga imkon bermaydi. 
Shu sababli qonun hujjatlarini takomillashtirishda ushbu holatni hisobga 
olish maqsadga muvofiq bo‘lur edi. Ta’sis shartnomasining yana bir 
turi — bu notijorat yuridik shaxslarni tashkil etish bo‘yicha ta ’sis 
shartnomalari hisoblanadi. Notijorat yuridik shaxslarning barchasida 
ham ta’sis shartnomalari qoMlanilavermaydi. Masalan, siyosiy partiya- 
lar, kasaba uyushmalari va shu kabi tuziimalarda ta’sis shartnomasi 
qoMlanmaydi. Umuman olganda, ta ’sis shartnomasi tuzish har doim 
yuridik shaxsni vujudga keltirish jarayonining dastlabki bosqichi 
hisoblanadi. Ba’zi notijorat tuzilmalarida ushbu vazifani tashabbuskor 
guruhlar bajaradi. Tashabbuskor guruhlar a’zolari notijorat yuridik 
shaxsni tashkil etish bo‘yicha sa’y-harakatlarni amalga oshirib, yuridik 
shaxs tashkil topganidan keyin uning a ’zolari maqomiga ega boMadilar. 
Agar notijorat tashkiloti a ’zolikka asoslansa, u holda muassislar (ta’sis 
shartnomasi ishtirokchilari) va a’zolar o‘rtasida o‘ziga xos munosabatlar 
vujudga keladi.
Notijorat tashkilotlarini tashkil etish bo‘yicha ta’sis shartnomalari 
bunday turkumdagi shartnomalarning alohida turini tashkil etadi deb 
aytish mumkin. 1999-yil 14-aprelda qabul qilingan «Nodavlat notijorat 
tashkilotlari to‘g‘risida»gi Qonun'ning 16-moddasida nodavlat notijorat 
tashkilotlarining ta ’sis hujjatlari belgilab qo‘yilgan. U nda ko‘rsati- 
lishicha, qatnashchilar tomonidan tuzilgan ta’sis shartnomasi va ular 
tasdiqlagan ustav-uyushma (ittifoq) uchun ta’sis hujjati hisoblanadi. 
Ta’sis shartnomasida taraflar (muassislar) nodavlat notijorat tashkilotlari 
u>oishmasini (ittifoqini) tuzish majburiyatini oladilar, uni tuzish sohasi- 
da birgalikda faoliyat ko‘rsatish tartibini unga o ‘z mol-mulkini berish 
hamda uning faoliyatida ishtirok etish, nodavlat notijorat tashkilot 
faoliyatini boshqarish, muassislarning uning tarkibidan chiqish shart- 
larini belgilab beradilar. Ta’sis shartnomasiga muassislaming kelishuviga 
binoan boshqa shartlar ham kiritilishi mumkin. Nodavlat notijorat 
tashkilotlarining uyushmalari (ittifoqlari) kamida ikkita nodavlat notijo- 
rat tashkilot tashabbusi bilan tuzilishi mumkin. Nodavlat notijorat 
tashkilotlari to ‘g‘risidagi Qonunning 25-moddasida nodavlat notijorat 
tashkilotni davlat ro‘yxatidan o ‘tkazishni rad etish asoslari belgilab