‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1 Ельешевич В.Б. Юридическое лицо, его происхождение и функции в
римском частном праве. Санкт-Петербург 329-332, С. 451-454.
2 Qarang: Братусь С.Н. Субъектм гражданского право. — М:, Юр.лит,
1960.- С . 144.

---

byicha bitimlar keng tarqaldi2. Ushbu bitim o‘z mazmuniga ko‘ra 
ta’sis shartnomalari edi.
Rossiyada ham ta ’sis shartnomalari o‘ziga xos tarzda tuzila 
boshlandi. Rossiya imperatori Aleksandr I ning 1807-yil 1-yanvardagi 
manifestiga asosan savdogarlarga savdo faoliyatini shartnoma asosida 
tuziladigan savdogarlar shirkatlari orqali amalga oshirish tavsiya qilindi. 
Rossiya qonunlari kodifikasiya qilina boshlagach, sheriklik shartno- 
malari to‘g‘risida qaror fuqarolik huquqlar to‘plami (2132—2133-m.) 
va Savdo Ustavi (63,67 moddalar) tarkibiga kiritildi. Tez orada huquq 
fanida va huquqiy doktrinalarda bunday shartnomalar muassislik yoki 
ta’sis shartnomalari deb atala boshlandi.
0 ‘zbekiston hududining katta qismi Rossiya tomonidan bosib 
olingach, Rossiya fuqarolik qonunlari muayyan sohalarda ushbu 
hududlarda ham qo‘llana boshlandi. Ta’sis shartnomalari asosida savdo 
shirkatlari tashkil topa boshladi. XX asrning boshlarida Turkiston 
General gubernatorligi hududida, shuningdek, Xiva xonligi va Buxoro 
amirligi hududida yuzlab savdo shirkatlari faoliyat yuritgan. Eng 
asosiysi, bu shirkatlar faoliyatida mahalliy aholi vakillari muassis sifatida 
faol ishtirok etgan edilar. Xuddi shu sababli ham, mamlakatimiz hu- 
dudida ta’sis shartnomalari XIX asrning oxirlaridan boshlab qoilanila 
boshlangan deb aytsak xato boimaydi. Oktabr to‘ntarishidan keyin 
birgalikdagi faoliyat va shirkatlar tashkil etish asosida faoliyat yuritish 
birdaniga barham topmadi. Bunga asosan, Yangi iqtisodiy siyosat, 
ya’ni, Nep davrlarida (20-yillarning boshidan oxiriga qadar) tovar pul 
munosabatlari mayda tadbirkorlikka y o i qo‘yilganligi bilan izohlanadi. 
Shu sababli ham sovet hokimiyati davrida qabul qilingan ilk fuqarolik 
qonuni — RSFSR 1922-yilgi Grajdanlik Kodeksida garchi ta ’sis 
shartnomasi iborasidan foydalanilmagan boisa ham, to iiq shirkat, 
ishonchga asoslangan shirkat, mas’uliyati cheklangan shirkatlarni tash- 
kil etish to‘g‘risidagi shartnomalarni tuzish, ijro etish va bekor qilish 
tartibi tartibga solingan edi. (RSFSR Grajdanlik kodeksining 295- 
321-moddalari). M aiumki, 20-yillar oxiridan boshlab RSFSR Grajdan- 
lik Kodeksi to iiq matni 0 ‘zbekiston SSR Grajdanlik Kodeksi sifatida 
yuridik kuchga ega boigan. Ushbu Kodeks to 60-yillarning boshlariga 
qadar amalda boiganligiga e’tibor bersak, u holda formal jihatdan 
olinganda, ta ’sis shartnomalari ancha uzoq muddat sovet huquq davri 
tizimida ham o ‘zining huquqiy asoslariga ega boiganligini e’tirof 
etish lozim. Biroq amalda hech qanday shakldagi shirkat tuzish 
imkoniyati boim agan. Ayniqsa, savdo tadbirkorlik sohasida ta ’sis

---

shartnomalari asosida shirkatlar tashkil etish haqida umuman gap ham 
bo‘lishi mumkin emas edi. Bunday shirkat tuzish va urinishning o ‘zi 
eng kamida burjua xususiy mulkchilik qoldig‘i sifatida qoralanishi va 
hatto shirkat muassislari xususiy sohibkor sifatida jinoiy javobgarlikka 
tortilishlari ham mumkin edi. 60-yillaming boshlarida qabul qilingan 
SSR Ittifoqi va ittifoqdagi respublikalar Grajdanlik qonunchilik asoslari 
va u asosida ishlab chiqilgan 0 ‘zbekiston SSR Grajdanlik Kodeksida 
mafkuraviy aqidalarga ko‘ra ta’sis shartnomalari to‘g‘risida normalar 
nazarda tutilmagan edi. Ma’lumki, o‘tgan asming 70-yillar oxiri va 
saksoninchi yillar boshidan boshlab Sovet Ittifoqi chuqur iqtisodiy 
tanazzulga tusha boshladi.
Ushbu tanazzuldan chiqish uchun turli iqtisodiy islohotlar qilishga 
urinish bo‘ldi. Jumladan, kooperativchilik harakati, davlat korxonalarini 
boshqarish tizimini takomillashtirish, ichki xo‘jalik hisobi asosida 
korxonalar tarkibiy boMinmalarining manfaatdorligini oshirish hara- 
katlari amalga oshirildi. Ayni vaqtda xorijiy sheriklar bilan birgalikda 
qo‘shma korxonalar tashkil etish sohasida ham ijobiy siljishlar sodir 
bo‘ldi. Aynan xuddi mana shu yo‘nalishda 80-yillarning o‘rtalarida 
ta ’sis shartnomalari yana huquqiy maydonga qaytib keldi. Boshqacha 
aytganda, davlat tuzilmalari bilan chet ellik sheriklar ta’sis shartnomasi 
asosida qo‘shma korxonalar tashkil eta boshladilar1. Lekin normativ 
hujjatlarda hali ham ta’sis shartnomalari haqida normalar mavjud 
emas edi. Ta’sis shartnomasi ilk marotaba qo‘shma korxonalami tashkil 
qilishda 1980-yildan boshlab tilga olindi. 1991-yil 25-mayda qabul 
qilingan SSR Ittifoqi Fuqarolik Qonunlari asoslarining 13-moddasining
2-bandida birinchi marta ta’sis shartnomalariga huquqiy ta ’rif berildi2. 
Ta’sis shartnomasiga ko‘ra muassislar yuridik shaxs tashkil etish maj- 
buriyatini oladilar, uni tuzish bo‘yicha birgalikdagi faoliyat tartibini, 
unga o ‘z mol-mulkini topshirish va uning faoliyatida ishtirok etish 
shartlarini belgilaydilar. Ishtirokchilar o ‘rtasida foyda va daromadlarni 
taqsimlash, yuridik shaxs faoliyatini boshqarish, uning tarkibidan muas- 
sislarni (ishtirokchilami) chiqish tartibi va shartlari ham shartnoma 
asosidabelgilanadi. Keyinchalik MDH mamlakatlari fuqarolik kodeks- 
larida ta’sis shartnomasiga bag‘ishlangan yuqoridagi mazmunda norma 
vujudga keldi.