‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

5-§. Zakalat — majburiyatlaming bajarilishini
ta’minlash usuli sifatida
Zakalat deb shartnom a tuzayotgan taraflardan biri shartnom aning 
tuzilganligini isbotlash va uning ijrosini ta ’minlash yuzasidan beradigan 
pul summasiga aytiladi. Zakalat to 'g ‘risidagi kelishuv zakalatning sum- 
masidan qat’i nazar, yozma ravishda tuzilishi kerak (FK, 31 1-modda).
Zakalat quyidagi uchta vazifani bajaradi:
—
birinchidan, 
zakalat berilib tuzilgan shartno m a h aq iq atan
tuzilganligini isbotlovchi dalil hisoblanadi;
—
 ikkinchidan, 
zakalat shartnom a yuzasidan aw aldan to ‘lab q o ‘yi- 
ladigan pul summasi bo‘lib, tegishli toio v lar hisobiga muayyan sum- 
mani to iagan taraf shartnomani qisman ijro etgan hisoblanadi. Zakalat 
oluvchi taraf uchun ham bu hol m aiu m ahamiyatga ega. Jum ladan, 
biron-bir uy-joy ijaraga berilishida uning mulkdori uy-joyni yashash 
uchun yaroqli holga keltirish maksadlarida uni ta ’mirlaydi va hokazo;
—
 uchinchidan, 
zakalat shartnomadan kelib chiqqan majburiyatning 
ijro etilishini ta’minlash uchun belgilanadi. Zakalatning mazkur vazifasi 
shundaki, zakalat bergan taraf shartnoma yuzasidan olgan o ‘z maj- 
buriyatlarini bajarmaganida, bergan zakalatni yo‘qotadi. Agar zakalat 
bergan taraf shartnom adan voz kechgan b o isa, bu holda u bergan 
zakalatning qaytarib berilishini talab qila olmaydi. Agar zakalat olgan 
taraf o ‘z majburiyatlarini bajarmasa, u ikkinchi tarafga zakalat sum- 
masini ikki baravar miqdorida toiashga majbur. Ba’zi hollarda zakalat 
uni bergan tarafga bir miqdorda qaytarilishi lozim. Jum ladan, agar 
majburiyat, taraflardan hech qaysisining aybi bilan b o g iiq b o im ag an
holda bajarilmasa, o ‘zaro kelishuv bo‘yicha beriladigan zakalat qay- 
tariladi.
Agar ijro etilgan shartnom a keyinchalik haqiqiy emas deb topilsa 
va buning natijasida har ikki taraf ham awalgi hollariga keltirilishi 
lozim b o isa yoki zakalat bergan taraf shartnom a yuzasidan amalga 
oshirilgan barcha summani o ‘ziga kaytarilishini talab qilishga haqli 
b o isa-y u , am m o ikkinchi taraf bunday huquqga ega b o im a sa — 
zakalat, yuqorida k o ‘rsatilganidek, aslich a bir k arra m iq d o rd a 
qaytarilishi lozim b o ia d i,
FKning 312-moddasi uchinchi qismida ko‘rsatilganidek, shartno- 
maning bajarilmasligi uchun javobgar b o ig an taraf agar shartno- 
mada boshqacha tartib nazarda tutilmagan b o isa, zakalat summasini 
hisobga olgan holda ikkinchi tarafga zararlarni to iash i shart.

---

Agar zakalat summasi zarar summasidan birmuncha ko‘proq bo‘lsa, 
u holda faqat zakalatgina undiriladi. Agar majburiyatni bajarmaslik 
natijasida ko‘rilgan zarar zakalat summasidan ortiq bo‘lsa, u holda 
zakalat summasi ham, zararlarni qoplash uchun etishmagan summa 
ham undiriladi. Majburiyatlarning bajarilishini ta ’minlash usuli sifatida 
ko‘riladigan zakalat fuqarolar o ‘rtasidagi munosabatda ham, shuning- 
dek, fuqarolar bilan yuridik shaxslar o ‘rtasidagi munosabatlarda ham 
qo‘llanilishi mumkin. Zakalatni avansdan farq qilishi kerak. Zakalat 
bilan avansning bir-biriga o ‘xshash tom oni shundaki, bularning har 
ikkisi ham kelajakda toManadigan summalar hisobidan taraflardan biri 
tom onidan ikkinchisiga aw aldan to ‘lanib qo‘yilgan pul summasi bo‘lib 
ko‘riladi. Ammo avans zakalatdan farq qilib, majburiyatning bajarilishini 
ta'minlamay, balki shartnoma yuzasidan taraflardan birining ikkinchisi- 
ga tegishli bo‘lgan summani mazkur ikkinchi tarafning faoliyatini pul 
bilan ta’minlash maqsadida awaldan berilgan pul summasi hisoblanadi. 
Taraflardan biri tomonidan ikkinchisiga berilgan avans muayyan ishlar- 
ni bajarish uchun zarur xarajatlarni qilish imkoniyatini beradi. Kelajakda 
to ‘lanadigan summalar hisobiga aw aldan berilgan pul mablag‘lari yoki 
boshqa moddiy boyliklar shartnom aning tuzilganligini isbotlash va 
uning bajarilishini ta ’minlash maqsadlarida berilgan holdagina zakalat 
hisoblanadi.
Agarbu ikki belgidan hech qaysisi bo‘lmasa, berilgan summani avans 
qatorida hisoblash lozim bo‘ladi. Ikkinchi taraf tomonidan majburiyat 
ijro etilmagani holda avans bergan taraf qancha summada avans bergan 
bo‘lsa, uning shu miqdorda qaytarilishini talab qilishga haqli.