‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

4. Ulushli mulkdagi mol-mulkni lasarruf etish to ‘g ‘risidagi huquqiy norma
fuqarolik kodeksining qaysi moddasida keltirilgan ?
A. Fuqarolik kodeksining 216 m oddasida.
B. Fuqarolik kodeksining 217 m oddasida.
C. Fuqarolik kodeksining 218 m oddasida.
D. Fuqarolik kodeksining 219 m oddasida.
5. Umumiy mulkni taqsimlash va undan ulush ajratish asoslari va tartibi
qaysi me yoriy hujjatlarda belgilanadi ?
A. Q onunlarda.
B. Fuqarolik kodeksida.
C. M ulkchilik to lg ‘risidagi qonunlarda.
D. Fuqarolik kodeksi va boshqa qonunlarda.

---

X V I b o b .
M U L K H U Q U Q I N I H I M O Y A Q I L I S H N I N G
F U Q A R O L I K H U Q U Q I Y U S U L L A R I
l - § . M u lk h u q u q in i h im o y a q ilish u s u lla r i
M u lk h u q u q in i h im o y a q ilish d a fu q a ro lik h u q u q in in g n o r m a la r i 
m u h im ro l o ‘y n a y d i. F u q a r o lik h u q u q i y o ‘li b ila n m u lk h u q u q in i 
h im o y a q ilis h n in g a so siy u su lla ri:
— b irin c h id a n , m u lk n i b iro v n in g q o n u n s iz e g a lla s h id a n ta la b q ilib
o lish ( v in d ik a ts io n d a ’v o la r);
— ik k in c h id a n , m u lk d a n f o y d a la n is h d a m u lk e g a s ig a q i lin g a n
t o ‘s q in lik la rn i b a r t a r a f e tish ( n e g a to r d a ’v o la r);
— u c h in c h id a n , m u lk h u q u q in i b u z is h g a q a ra tilg a n g ‘a y r iq o n u n iy
b itim la r ( s h a r tn o m a la r ) ni h a q iq iy e m a s d e b to p is h t o ‘g ‘risid a q a r o r la r
c h iq a ris h b ila n q o ‘riq la s h ;
— t o ‘r tin c h id a n , aso ssiz o lin g a n m u lk n i q a y ta r is h y o ‘li b ila n q o ‘- 
riq la sh .
M u lk h u q u q in i h im o y a q ilish n in g y u q o rid a k o ‘rsatilg an u s u lla rid a n
b irin c h i v a ik k in c h isi ash y o v iy h u q u q n o rm a la rig a a s o s la n ib q ilin a d ig a n
d a ’v o la r b o ‘lsa, u c h in c h i va t o ‘rtin c h i u s u lla ri m a jb u riy a t h u q u q i n o r -
m a la rig a a s o s la n ib q ilin a d ig a n d a ’v o la r h is o b la n a d i.
A sh y o v iy h u q u q g a a so sla n g a n d a ’v o la r - a s h y o n in g ( m u lk n in g )
asl h o lid a q a y ta r ilis h ig a y o k i m u lk d a n f o y d a la n is h d a q ilin a y o tg a n
t o ‘s q in lik la rn i y o ‘q o tis h g a q a ra tila d i.
M a jb u riy a t h u q u q ig a a so sla n g a n d a ’v o la r e sa , b itim d a ( s h a r tn o -
m a d a ) ish tiro k e tu v c h i m u lk eg asin in g (k re d ito m in g ) m a n fa a tin i q o ‘riq - 
la s h d a g ‘a y r iq o n u n iy ra v ish d a tu z ilg a n s h a r tn o m a y u z a s id a n o lin g a n
n a rs a n i m u lk e g a sig a q a y ta ris h g a , z a r a r k o ‘rg a n s h a x s n in g (ja b r la n g a n
sh a x s n in g ) z a r a r la r in i toM atishga, aso ssiz o lin g a n n a rs a la r n i q a y ta ris h
yo k i u n in g q iy m a tin i q a y ta ris h g a q a r a tila d i. B u n d a n ta s h q a r i, 0 ‘z b e -
k is to n R e sp u b lik a si F K n in g 2 3 3 - m o d d a s id a m u lk d o r n in g h u q u q i q o -
n u n iy ra v ish d a t o ‘x ta tilg a n ta q d ird a u n in g m a n f a a tla rin i h im o y a q ilis h
k a fo la tla ri b e lg ila b q o ‘y ilg a n . A y n i v a q td a q o n u n d a m u lk d o r h u q u q in i 
b u z u v c h i h u jja tla r n in g q a b u l q ilin is h i h u q u q iy o q ib a tla r i h a m o ‘z
ifo d a s in i to p g a n . B in o b a r in , y u q o rid a g i a s o s la r m u lk h u q u q in i h im o y a
q ilis h n in g o ‘zig a x o s m u s ta q il tu ri s ifa tid a q a ra lis h i m u m k in . B u n d a y

---

h o la tla r d a m u lk d o r h u q u q in in g b u z ilis h i d a v la t id o r a s i t o m o n i d a n
n o r m a tiv y o k i h u q u q n i q o ‘llo v c h i h u jja t q a b u l q ilin is h i o r q a li r o ‘y 
b e ra d i. B u n d a m u lk h u q u q in in g b e k o r b o ‘lish i q o n u n iy a s o s la rg a eg a 
b o ‘lish i y o x u d g ‘a y r iq o n u n iy b o ‘lish i m u m k in . L e k in h a r ik k a la h o la td a
h a m m u lk d o r n in g q o n u n iy m a n fa a tla ri k a fo la tla n a d i. M a s a la n , m u lk - 
d o rg a q a ra s h li u y, b o s h q a b in o la r, in s h o o tla r , d o v - d a r a x tla r jo y la s h g a n
y e r u c h a s tk a s in i o lib q o ‘y ish h a q id a q a r o r q a b u l q ilin is h i m u n o s a b a ti 
b ila n y o k i d a v la t id o r a s in in g m u lk d o r m o l - m u l k i n i b e v o s ita o lib
q o ‘y ish g a q a ra tilm a g a n b o s h q a q a ro ri m u n o s a b a ti b ila n m u lk d o r h u -
q u q in i t o ‘x ta tib q o ‘y ish g a q o n u n d a b e lg ila n g a n h o lla r d a va ta r tib -
d a g in a y o ‘l q o ‘y ila d i. B u n d a m u lk h u q u q i b e k o r b o ‘lish i m u n o s a b a ti 
b ila n m u lk d o r g a y e tk a z ilg a n b a r c h a z a r a r la r m u lk d o r g a b a ta m o m
t o ‘la n a d i. A g a r m u lk d o r b u n d a y q a r o r d a n n o r o z i b o ‘lsa, u n iz o su d
t o m o n i d a n h a l e tilm a g u n c h a m u lk h u q u q in i b e k o r q ilis h g a sa b a b
boM uvchi q a ro ri ijrosi t o ‘x ta tila d i.
D a v la t b o s h q a r u v id o ra s i y o k i d a v la t h o k im iy a ti m a h a lliy id o ra si 
t o m o n id a n q o n u n g a x ilo f boM gan h u jja tn in g q a b u l q ilin is h i n a tija s id a
m u lk d o r n i n g m u lk iy h u q u q l a r i b u z ilg a n t a q d i r d a , b u n d a y h u jja t 
m u lk d o r n in g d a ’v o s ig a k o ‘ra , s u d t o m o n i d a n h a q iq iy e m a s , d e b
to p ila d i. M a z k u r h u jja tn i q a b u l q ilg a n d a v la t o rg a n i o ‘z ix tiy o rid a g i 
m a b la g ' h is o b id a n m u lk d o rg a y e tk a z ilg a n z a ra rla r n i toM ashi lo z im .
2 - § . M o l-m u lk n i b o s h q a s h a x s n in g q o n u n s iz e g a lig id a n
ta la b qilib o lish (v in d ik a ts io n d a ’v o )
M u lk d o rg a q arash li m u lk b ir o n - b ir sh ax s (fu q a ro y o k i y u rid ik shaxs) 
n in g q o n u n s iz e g a lig id a boM sa, m u lk d o i o ‘z m u lk in i a sl lio la lid a
q a y ta ris h h a q id a s u d d a b u sh ax sg a n is b a ta n d a ’v o q o ‘z g ‘a tis h g a h a q li. 
F K n in g 2 2 8 -m o d d a s id a a y tilg a n id e k , m u lk d o r o ‘z m o l- m u lk in i b o s h q a
s h a x s n in g q o n u n s iz e g a lig id a n ta la b q ilib o lis h g a h a q lid ir . F u q a ro lik
h u q u q i n a z a riy a s id a b u n d a y d a ’v o la rg a v in d ik a ts io n d a ’v o la r, d e y ila d i.
V in d ik a s io n d a ’v o m u lk n i in so fsiz e g a llo v c h ila rg a n is b a ta n h a m
q ilin ish i m u m k in . In so fsiz eg allovchi d e b m u lk n in g o ‘ziga g ‘a y riq o n u n iy
y o ‘1 b ila n o ‘tish in i bilgan yoki bilishi lo zim boM gan e g a llo v c h ig a aytiladi. 
In so fli e g a llo v c h i d e g a n d a , m u lk n in g o ‘zig a g ‘a y r iq o n u n iy y o ‘1 b ila n
o ‘tg a n in i b ilm a g a n v a bilishi m u m k in boM m agan eg a llo v c h i tu s h u n ila d i.
F K n in g 2 2 9 -m o d d a s id a k o ‘rsa tilg a n id e k , a g a r m o l- m u lk u n i b o sh q a
s h a x sg a b e ris h h u q u q ig a ega boM m agan s h a x s d a n h a q t o ‘la b o lin g a n
boM sa, o lu v c h i u n i b ilm a g a n va b ilish i m u m k in b o M m ag an (in so fli

---

e g a llo v c h i) b o ‘lsa, m o l- m u lk m u lk d o r t o m o n i d a n y o k i e g a lik q ilis h
u c h u n m u lk d o r b e rg a n sh a x s to m o n id a n y o ‘q o tilib q  y ilg a n y o x u d
m u lk d o r d a n y o k i u m o l- m u lk n i b e r g a n s h a x s d a n o ‘g ‘ir la n g a n y o
boM m asa u la m in g ix tiy o rid a n ta s h q a r i b o s h q a c h a y o ‘l b ila n u la r n in g
e g a lig id a n c h iq ib k e tg a n b o ‘lsa, b u m o l- m u lk n i o lg a n s h a x s la r ta la b
q ilib o lish g a h a q li.
F K n in g m a z k u r 2 2 9 -m o d d a s id a g i u m u m iy q o id a d a b a ’zi is tis n o la r 
h a m n a z a r d a tu tilg a n , ju m la d a n , a g a r m u lk s u d q a r o r la r in i ijro e tis h
u c h u n b e lg ila n g a n ta r t i b d a s o tilg a n b o ‘lsa , m o l - m u l k n i y u q o r id a
k o ‘rsa tilg a n a s o s la r b o ‘y ic h a ta la b q ilib o lis h g a y o ‘1 q o ‘y ilm a y d i; a g a r 
m o l- m u lk u n i b o s h q a sh ax sg a b e rish h u q u q ig a eg a b oM m agan sh a x s d a n
h a q to M a m a sd a n o lin g a n boM sa, m u lk d o r m o l- m u lk n i b a r c h a h o lla r d a
h a m ta la b q ilib o lish g a h a q li. P u l, s h u n in g d e k , ta q d im e tu v c h ig a d e b
y o z ilg a n q im m a tli q o g ‘o z la r in so fli e g a llo v c h id a n ta la b q ilib o lin is h i 
m u m k in e m a s.
0
‘z la r in in g g ‘a y r iq o n u n iy ra v is h d a b o s h q a sh a x sg a o ‘tk a z ilg a n
m u lk la m i ta la b q ilib o lis h d a m u lk d o r b ir v a q tn in g o ‘z id a q u y id a g ila rn i 
ta la b q ilish g a h a q li:
— b irin c h id a n , in so fsiz e g a llo v c h id a n , m a s a la n s o tib o lu v c h id a n
m u lk n i e g a lla g a n v a q ti m o b a y n id a o lg a n y o k i o lin is h i lo z im boM gan 
h a m m a d a r o m a d la m in g q a y ta rilis h i yoki to M an ish i;
— ik k in c h id a n , in so fli e g a llo v c h id a n e s a ,- u n in g m u lk n i e g a lla sh i 
g ‘a y r iq o n u n iy e k a n lig in i b ilg a n y o k i b ilis h i lo z im boM gan p a y td a n
b o s h la b y o k i m u lk n in g q a y ta rilis h i t o ‘g ‘risid a m u lk e g a s in in g d a ’vo si 
b o ‘y ic h a c h a q iru v q o g ‘o z i o lg a n p a y td a n b o s h la b o lg a n y o k i c h a q ir ib
o lish i lo z im boM gan h a m m a d a r o m a d la m in g q a y ta rilis h in i y o k i toM a- 
n is h in i ta la b q ilis h g a h a q li ( F K n in g 2 3 0 - m o d d a s i) .
0
‘z n a v b a tid a insofli e g a llo v c h i h a m , in so fsiz e g a llo v c h i h a m , m o l-
m u lk d a n q a n c h a v a q t d a v o m id a o lin g a n d a r o m a d m u lk d o r g a q a y ta -
rilish i k e ra k boMsa, s h u n c h a v a q t d a v o m id a m o l- m u lk k a q ilin g a n z a r u r
x a ra ja tla rn i toM ashni m u lk d o r d a n ta la b q ilis h g a h a q li.
Q o n u n d a m u lk u c h u n s a rfla n g a n n a r s a la r n i, a g a r a s h y o d a n u n i 
b u z m a s d a n a jr a tib o lis h m u m k in boM sa, in s o fli e g a llo v c h i o ‘z id a
q o ld ir is h d a h a q li e k a n lig i k o ‘rs a tilg a n . A g a r m u lk d a n a jr a tib o lish
m u m k in boM m asa, in so fli e g a llo v c h i m u lk n in g k o ‘p a y ish i u c h u n s a r f
q ilin g a n x a ra ja tla rn in g o ‘zig a to M an ish in i ta la b q ilis h g a h a q li.
F u q a r o lik k o d e k s id a m u lk h u q u q in i h im o y a q ilis h n in g k u c h a y - 
tir ilis h in i t a ’m in lo v c h i q a t o r m u h im q o id a la r b e lg ila n g a n . B u n d a y
q o id a la r ju m la s ig a q u y id a g ila r k ira d i:

---

— b irin c h id a n , m u lk eg asi m u lk n i o ‘zi y o ‘q o tg a n yoki o ‘zi o ‘g ‘ir- 
la tg a n h o lla r d a in so fli e g a llo v c h id a n ta la b q ilib o lis h d a n ta s h q a r i, 
y a n a m u lk u n in g ix tiy o rid a n ta s h q a r i e g a lig id a n ( q o ‘lid a n ) k e tg a n
ta q d ir d a h a m ta la b q ilib o lish ;
— ik k in c h id a n , m u lk b iro v g a is h o n ib to p s h irib q o ‘y ilg a n d a u n in g
ix tiy o rid a n ta s h q a ri q o ‘lid a n c h iq ib k e tg a n b o ‘lsa h a m , b u m u lk n i 
in so fli ra v is h d a o lu v c h id a n ta la b q ilib o lis h ;
— u c h in c h id a n , a g a r m u lk b iro v g a to p s h iris h h u q u q ig a eg a b o ‘l- 
m a g a n sh a x s d a n b e p u l o lin g a n b o ‘lsa, u v a q td a m u lk e g a si b a r c h a
h o lla r d a o ‘z m u lk in i ta la b q ilib o lis h h u q u q ig a eg a b o ‘la d i.
Y u q o rid a aytib o ‘tilg a n id e k , v in d ik a ts io n d a ’vo — b iro v n in g q o n u n -
siz e g a lig id a n b o ‘lg an a s h y o n i q a y ta rib o lish h a q id a g i m u lk e g a s in in g
d a ’v o s id ir. V in d ik a s io n d a ’v o n i b o s h q a tu rd a g i d a ’v o la r d a n a jra tib
tu r a d ig a n aso siy b e lg ila ri: d a ’v o la s h u v c h i ta r a f la r d a ’v o a so si v a d a ’v o
n a rs a s i, s h u n in g d e k , u n in g m a q s a d id ir.
A sh y o g a n is b a ta n m u lk h u q u q ig a e g a b o ‘lg an le k in a sh y o si q o ‘lid a
b o ‘lm a g a n sh ax s v in d ik a ts io n d a ’v o b o ‘y ic h a d a ’v o g a r b o ‘la d i. V in d ik a - 
s io n d a ’v o n i q ilish g a a y rim m u lk e g a sig in a h a q li b o ‘lm a y , u lu s h la ri 
b o ‘lg an m u lk d o rla rn in g h a r q ay sisi h a m d a ’vo q ilish g a h a q li. B u n d a n
ta s h q a r i m u lk n i q o n u n v a s h a r tn o m a g a b in o a n e g a lla b (s a q la b ) tu rg a n
s h a x s la r h a m v in d ik a ts io n d a ’v o b o ‘y ic h a d a ’v o g a r b o i a d i l a r . E g alik
h u q u q i v in d ik a tsio n d a ’v o n i q ilish g a aso s b o i a d i . M u lk d o r m u lk h u q u q i 
a so sid a o ‘ziga tegishli ash y o g a b o i g a n su b y ek tiv h u q u q i b ila n b u m u lk n i 
e g a lla s h ( q o i i d a s a q la s h ) , u n d a n f o y d a la n is h , u n i t a s a r r u f e tis h
im k o n iy a tid a n m a h ru m b o ig a n id a b u h u q u q la m in g o ‘ziga q a y ta rilis h in i 
ta la b q ila o la d i.
V in d ik a s io n d a ’v o n in g m a q s a d i — b u z ilg a n m u lk iy h u q u q n i tik -
la s h d a n , a s h y o n i b e v o s ita m u lk eg asi ix tiy o rig a q a y ta r is h d a n ib o r a td ir.
V in d ik a sio n d a ’v o n in g p re d m e ti (n a rsa si) tu rig a xos a lo m a tla ri (so n , 
o g i r l i k , o i c h o v ) b ilan b e lg ila n a d ig a n , s h u n in g d e k , in d iv id u a l (x u su siy ) 
a lo m a tla r i b ila n b e lg ila n a d ig a n a s h y o la r b o i i s h i m u m k in .
V in d ik a s io n d a ’v o b o ‘y ic h a fa q a t in d iv id u a l a s h y o la r e m a s , b a lk i 
b o s h q a b a r c h a m u lk la r asl h o la td a q o n u n s iz e g a llo v c h id a n ta la b q ilib
o lin is h i m u m k in .
M u lk eg asig a u n g a q a ra s h li a s h y o o ‘rn ig a u n in g q iy m a tin i t o i a s h ,
b a r c h a h o lla r d a h a m m u lk e g a s in in g m a n fa a tla rin i t a ’m in la y o lm a y d i. 
B in o b a r in , m a z k u r m a s a la n i h a l q ilis h d a jis m o n iy y o k i in d iv id u a l 
a lo m a tli m u lk la m i e g a llo v c h id a n m a jb u riy ta rz d a o lib b e rish h u q u q in in g
s u d la r g a b e rilis h i m a jb u r iy a tla r n in g tu r m u s h d a re a l ijr o e tilis h in i,

---

s h u n i n g d e k , m u lk iy h u q u q n in g y a n a d a t o ‘la r o q h im o y a q i l is h in i 
t a ’m in la s h g a q a ra tila d i.
V in d ik a s io n d a ’v o h u q u q in i b u z is h f a k tid a n k e lib c h iq s a h a m , 
z a r a r y e tk a z is h d a n k e lib c h iq a d ig a n d a ’v o h is o b la n m a y d i. V in d ik a s io n
d a ’v o g a b in o a n a s h y o asl h o la td a q a y ta rilis h in i ta la b q ilin s a , z a r a r
y e tk a z is h d a n k e lib c h iq a d ig a n m a jb u r iy a td a e sa , a s h y o o ‘rn ig a u n in g
q iy m a ti ta la b q ilin is h i m u m k in .
A g a r is h n i h a l q ilis h d a s h a rtn o m a g a o id ja v o b g a rlik b e lg ila sh u c h u n
a s o s la r b o ‘lsa, b u v a q td a d a ’v o s h a r tn o m a m a jb u riy a tla ri t o ‘g ‘risid a g i 
n o r m a la r n in g q o id a s i b o ‘y ic h a h a l q ilin a d i. B in o b a rin , v in d ik a ts io n
d a ’vo a sh y o v iy h u q u q iy d a ’v o sifa tid a k o ‘rilg a n lig i tu fa y li s h a r tn o m a
y u z a s id a n q ilin a d ig a n d a ’v o b ila n a r a la s h tir ib y u b o rilm a s lig i lo z im . 
M a s a la n , a s h y o n i q a y ta ris h h a q id a g i d a ’v o s h a r tn o m a m a jb u riy a tla rin i, 
ju m la d a n , ija ra y o k i o m o n a t s h a rtn o m a la ri y u z a s id a n m u lk egasi a s h y o - 
ni asl h o lid a q a y ta r is h t o ‘g ‘risid a d a ’v o q ilg a n id a , a sh y o n i q a y ta r ib
o lish h a q id a g i ta la b s h u s h a r tn o m a n i ta r tib g a s o la d ig a n h u q u q iy n o r -
m a la r a s o s id a q a n o a tla n tir ila d i. D e m a k , b u n d a y h o lla rd a m u lk eg asi 
s h a r tn o m a d a ’v o si o ‘rn ig a v in d ik a ts io n d a ’v o q ilish g a h a q li b o ‘lm a y d i.
M u lk n i e g a lla sh q o n u n iy v a q o n u n s iz b o ‘lish i m u m k in . M u lk n i 
h u q u q n o r m a la r i y o k i s h a r tn o m a g a a s o s la n g a n h o ld a e g a lla sh q o n u n iy
e g a lla sh h is o b la n a d i. B u n d a m u lk ijo z a t e tilg a n ( q o n u n y o k i b o s h q a
h u q u q iy a k t b ila n y o ‘l q o ‘y ilg a n ) u su l b ila n q o ‘lga k iritila d i.
Q o n u n s iz e g a lla s h d e b , a s h y o n i y e ta r li h u q u q iy a s o s la rg a e g a
b o ‘lm a y tu rib q o i d a s a q la b tu ris h g a a y tila d i. Q o n u n s iz e g a llo v c h i d e b
o ‘z b o s h im c h a lik b ila n e g a lla b o lu v c h i y o k i t o p ib o lin g a n n a r s a n i 
o ‘z la s h tiru v c h i, s h u n in g d e k , a s h y o n i e g a s id a n q o n u n y o k i s h a r tn o m a
a so sid a o lm a y d ig a n sh a x sg a a y tila d i. M u lk q o n u n y o i q o ‘y m a y d ig a n
u su l b ila n so tib o lin g a n d a , q o i g a k ir itilg a n d a h a m u n i e g a lla s h u c h u n
h u q u q iy aso s b o i m a s a , b u n d a y eg a lla sh h a m q o n u n s iz eg a lla sh b o i a d i .
F a q a t q o n u n s iz e g a llo v c h i, y a ’n i d a ’v o q o ‘z g ‘a tilg a n v a q td a n iz o li 
m u lk q o n u n s iz e g a lig id a b o i g a n sh a x sg in a h is o b la n is h i m u m k in .
3 - § . M u lk d a n f o y d a la n is h d a m u lk e g a s ig a q ilin g a n t o ‘s q in lik la rn i 
b a r t a r a f e tis h ( n e g a to r d a ’v o la r )
B a ’zi h o lla r d a m u lk iy h u q u q n in g b u z ilis h i a s h y o n i e g a lla s h h u q u -
q id a n m a h r u m q ilis h b ila n b o g i i q b o i m a s l i g i h a m m u m k in . A sh y o
m u lk e g a sin in g ix tiy o rid a , e g a lig id a b o i g a n b i r v a q td a m a z k u r a s h y o n i 
b ir o n - b ir s h a x s n in g h a r a k a ti t o ‘sq in !ik q ilis h o q ib a tid a f o y d a la n is h

---

q iy n a lish i y o k i u m u m a n fo y d a la n ish g a im k o n b o i m a y q o lis h i m u m k in . 
M a s a la n , f u q a r o A .n in g q a rz i u c h u n fu q a ro B .n in g m u lk i n o t o ‘g ‘ri 
x a tla n g a n id a f u q a r o B . n in g m u lk in in g r o ‘y x a td a n c h iq a r ilis h in i v a 
sh u b ila n o ‘z m u lk id a n fo y d a la n is h g a q ilis h g a n t o ‘s q in lik n in g b a r t a r a f
q ih n is h in i ta la b q ila o la d i.
M u lk e g a la rin in g m u lk n i e g a lla sh v a u n d a n f o y d a la n is h h u q u q in i 
b u z is h , g a r c h i b u e g a lik h u q u q id a n m a h r u m q ilis h b ila n b o g i i q b o i -
m a s a h a m , y o ‘q o tis h h a q id a g i ta la b la r n i h u q u q n a z a r iy a s id a n e g a to r
d a ’v o la r, d e b a y tila d i. F K n in g 2 3 1 - m o d d a s id a m u lk d o r o ‘z h u q u q la -
rin in g h a r q a n d a y b u z ilis h in i, g a rc h i b u b u z ilis h e g a lik q ilis h d a n m a h -
ru m e tis h b ila n b o g i i q b o i m a s a h a m , b a r ta r a f e tis h n i ta la b q ila o lish i 
k o ‘rsa tilg a n . M a z k u r d a ’v o n in g n a rsa si m u lk e g a sin in g b u n d a y x a la q itn i 
( t o ‘s q in lik n i) y o ‘q q ilish h a q id a g i ta la b i h is o b la n a d i. U m u lk eg a sig a
m u lk id a n f o y d a la n is h d a , o ‘z h u q u q in i a m a lg a o s h iris h d a t o ‘s q in lik
q ila d i.
S u d d a n e g a t o r d a ’v o n i m u lk e g a s ig a g in a e m a s , b a lk i a s h y o n i 
q o n u n iy a s o s la r b o ‘y ic h a , m a s a la n , q o n u n y o k i s h a r t n o m a g a a s o s a n
e g a llo v c h i s h a x s h a m q o ‘z g ‘a tis h g a h a q li. B u n d a y q o n u n i y e g a l- 
lo v c h ila r o ‘z la r in in g ta la b la r in i F K n in g 2 3 1 - m o d d a s i a s o s id a e m a s , 
b a lk i m u lk n i e g a lla s h n in g q o n u n iy lig in i b e lg ilo v c h i h u q u q n o r m a la r i 
( F K n in g 2 3 2 - m o d d a s i) a s o s id a q o ‘ya o la d ila r.
M a s a l a n , m u lk iy ija r a g a o lu v c h i y a ’n i m u lk e g a s i b i l a n tu z i l g a n
s h a r t n o m a b o ‘y ic h a a s h y o d a n v a q t i n c h a f o y d a l a n u v c h i s h a x s b u
m u l k n i e g a l l a s h v a u n d a n f o y d a l a n i s h h u q u q i b u z i l g a n i d a h a r
k im g a , s h u j u m l a d a n , m u lk e g a s ig a n i s b a t a n h a m d a ’v o q o ‘z -
g ‘a tis h g a h a q l i .
F K n in g 2 3 2 - m o d d a s id a a y tilis h ic h a , g a r c h i m u l k d o r b o i m a s a
h a m q o n u n y o x u d s h a r tn o m a d a n a z a r d a tu tilg a n b o s h q a a s o s g a m o l-
m u lk k a e g a lik q ila y o tg a n sh a x s h a m F K n in g 2 2 8 - 2 3 1 - m o d d a la r id a
n a z a r d a tu tilg a n h u q u q la r ig a , y a ’n i v in d ik a ts io n v a n e g a t o r d a ’v o la r
q o ‘z g ‘a tis h h u q u q ig a eg a b o i a d i .
S u d t a j r i b a s i n i o ‘r g a n is h s h u n i k o ‘r s a t a d i k i , h o z i r g i v a q t d a
n e g a t o r d a ’v o d e b a ta lg a n d a ’v o b ila n su d g a k a m d a n k a m m u r o ja a t 
q ilin a d i. A m m o b u n d a n m u lk e g a la r in in g h u q u q l a r i n i b u z i s h d a n
m a i u m d a r a j a d a h im o y a q ilu v c h i m a z k u r h u q u q n o r m a s i o ‘z a h a -
m iy a t i n i y o ‘q o t a d i , d e g a n x u lo s a m u tla q o k e lib c h i q m a y d i . A m a ld a
b ir o v n in g m u lk iy h u q u q i n i b u z is h g a u r in g a n h a r q a n d a y s h a x s n i 
ta r tib g a c h a q i r i b tu r u v c h i b u n d a y n o r m a la r n in g b o i i s h i m a q s a d g a
m u v o f iq d ir .

---

4 - § . M u lk iy h u q u q n i fu q a ro lik h u q u q i n o r m a la r i b ila n h im o y a
q ilish n in g b o s h q a u s u lla ri
M u lk iy h u q u q n i h im o y a q ilish b ila n b o g ‘liq b o ‘lm a g a n m a s a la la rn i 
o ‘r g a n is h d a m u lk e g a la rin in g m u lk iy h u q u q la r in i h im o y a q ilu v c h i 
m a jb u riy a t h u q u q ig a o id v o s ita la r h a m m u h im a h a m iy a tg a e g a . M u lk
h u q u q in in g h im o y a q ilis h n in g b u n d a y m a jb u r iy - h u q u q iy u s u lla ri ikki 
k o ‘rin is h d a :
— s h a r tn o m a li m u n o s a b a tla r;
— s h a r tn o m a d a n ta s h q a ri m u n o s a b a tla r d a b o i a d i ;
S h a r tn o m a li m u n o s a b a tla r d a m u lk iy h u q u q n in g h im o y a q ilin is h i
t o ‘g ‘r is id a s h u n i a y tish k e ra k k i, tu z ila d ig a n x ilm a -x il s h a r tn o m a la r
a k s a riy a t h o lla rd a q o n u n g a , s h a r tn o m a s h a r tla rig a rio y a q ilin ib t o ‘g ‘ri 
v a in so fli ra v is h d a b a ja rila d i. A m m o b a ’zi h o lla rd a s h a r tn o m a n in g
a y rim in tiz o m s iz is h tiro k c h ila ri s h a r tn o m a y u z a s id a n o lg a n o ‘z m a jb u - 
riy a tla rin i b u tu n la y b a ja rm a s lik la ri y o k i lo z im d a ra ja d a b a ja rm a s lik la ri 
h o lla ri h a m u c h ra y d i.
B u n d a y p a y tla rd a ta b iiy b u z ilg a n m u lk iy h u q u q la r n i tik la s h h a m d a
s h u n in g o ‘zi b ila n m u lk iy h u q u q la r n i h a r to m o n la m a v a t o i a h im o y a
q ilis h m a s a la s i q o ‘yila d i.
S h a rtn o m a li m u n o s a b a tla rd a m u lk iy h u q u q la rn i b u z is h q u y id a g ic h a
k o ‘rin is h la r d a b o i i s h i m u m k in :
— q o n u n h u jja tla rin in g ta r tib la r ig a m u v o fiq k e lm a y d ig a n ta r tib -
la rd a g i b itim , s h u n in g d e k , h u q u q - ta r tib o t y o k i a x lo q a s o s la rig a a ta y in
q a rs h i m a q s a d d a tu z ilg a n b itim o ‘z - o ‘z id a n h a q iq iy e m a s v a u F K n in g
1 1 6 -m o d d a s ig a b in o a n h a q iq iy s a n a lm a y d i h a m d a h a r ik k i ta r a f n in g
y o k i b ir ta r a f n in g b u n d a y s h a r tn o m a y u z a s id a n o lg a n d a r o m a d la r i 
d a v la t d a r o m a d la r ig a o ‘tk a z ila d i;
— m u o m a la g a la y o q a tsiz s h a x s la r (y o sh b o la la r, ru h iy k a s a lla r) b ila n
b itim tu z ilish i n a tija sid a m a z k u r sh a x sla r m u lk iy z a ra r k o ‘rs a la r, q o n u n
( F K n in g 117— 1 1 9 -m o d d a la ri) tu z ilg a n b itim la rn i h a q iq iy e m a s , d e b
to p is h i b ila n b irg a b u z ilg a n m u lk iy h u q u q n in g tik la n is h i lo z im lig in i 
h a m k o ‘rsa ta d i. M a s a la n , 13 y a s h a r b o la o ‘ziga h a d y a q ilin g a n uyali 
te le f o n in i o ta - o n a s in in g ru x sa tisiz b iro v g a so tsa , s h a r t n o m a h a q iq iy
s a n a lm a s lig i v a b u n d a y s h a r t n o m a n i n g tu z ilis h i n a tija s id a v o y a g a
y e tm a g a n sh a x s m u lk iy z a r a r k o ‘rg a n b o i s a , z a r a r h a q i u n d irilis h i 
m u m k in ;
— jid d iy y a n g lis h is h , a ld a n is h , z o ‘rlik q ilin is h i t a ’s ir id a tu z ilg a n
b itim la r ( s h a r tn o m a la r ) s u d t o m o n id a n h a q iq iy e m a s d e b to p ilis h i

---

m u m k in . B u n d a y b itim la r tu z ilis h i n a tija sid a b u z ilg a n m u lk iy h u q u q la r
h a m q o n u n ( F K n in g 122— 1 2 3 -m o d d a la ri) b o ‘y ic h a h im o y a q ilin a d i;
— a y rim s h a r t n o m a l a r m a s a la n , o ld i- s o td i, m a h s u lo t y e tk a z ib
b e r is h , k o n tr a k ta ts iy a , ija ra , p u d r a t, y u k ta s h is h va b o s h q a q a to r
s h a r tn o m a la r b o ‘y ic h a o lin g a n m a jb u r iy a tla r b u tu n la y y o k i lo z im
d a ra ja d a b ajarm a slig i n a tija sid a ta s h k ilo tla r y o k i a y rim fu q a r o la r m u lk iy
z a r a r k o ‘ris h la ri m u m k in . B u n d a y h o lla r d a h a m q o n u n ( b u n d a y
s h a r tn o m a la r ) n in g h a r q ay sisin i b u z ish o q ib a tla ri t o ‘g ‘ris id a , h u q u q iy
n o r m a la r b u z ilg a n h u q u q la r n i h im o y a q ilish n i n a z a r d a tu ta d i.
S h a r tn o m a la r d a n ta s h q a ri b o ‘la d ig a n m a jb u riy a t m u n o s a b a tla r id a
m u lk iy h u q u q la rn in g h im o y a q ilish ig a kelsak , b a ’zi h o lla rd a m a jb u riy a t 
m u n o s a b a tla r i y u q o rid a a y tilg a n d e k , o ‘z a ro k e lish u v a s o s id a tu z ilg a n
s h a r tn o m a la r d a n k elib c h iq m a y b e v o s ita q o n u n b ila n h a m b e lg ila n is h i 
m u m k in .
B u n d a y h o lla r d a ta s h k ilo tla r va f u q a r o la r q o n u n g a a s o s a n o ‘z a ro
m a jb u riy a t m u n o s a b a tla r id a b o ‘lad i v a h u q u q s u b y e k tla r i ( y u rid ik
s h a x s la r v a fu q a ro la r ) b ir-b irla r ig a n is b a ta n m u a y y a n m a jb u riy a tla r
o la d i. A gar q o n u n b ila n b e lg ila n g a n m a jb u riy a tla rn i b a ja rm a s lik n a tija - 
sid a m u lk iy z a r a r k o ‘rils a -b u z ilg a n m u lk iy h u q u q la r n i h im o y a q ilish
m a sa la si v u ju d g a k e la d i.
S h a r tn o m a la r d a n ta s h q a ri b o ‘la d ig a n m a jb u riy a t m u n o s a b a tla r id a
m u lk iy h u q u q n in g b u zilish i a so sa n q u y id ag i h o lla rd a u c h ra s h i m u m k in :
— b a ’zi h o lla rd a a y rim s h a x s la r (y u rid ik s h a x s la r y o x u d fu q a r o -
la r)n in g m u lk ig a q a s d d a n yoki e h tiy o tsiz lik b ila n z a r a r y e tk a z ish i tu fay li 
m u lk iy h u q u q la r b u z ila d i. M a s a la n , d a v la t y o k i ta s h k ilo t m o l- m u lk n i 
t a l o n - t a r o j q ilis h , f u q a r o n in g m u lk in i o ‘g ‘ir la s h , f u q a r o g a z a r a r
y c tk a z ilis h i n a tija s id a m u lk iy h u q u q la r b u z ilis h i m u m k in . B u n d a y
h o lla r d a q o n u n b u z ilg a n h u q u q la rn in g tik la n is h i, m u lk iy h u q u q la r n in g
h a r to m o n la m a va t o ‘la h im o y a q ilis h n i b e lg ila y d i;
— a m a ld a b iro v d a n to p s h iriq o lm a y , u n in g m a n fa a tla rin i k o ‘z la b , 
b a ’zi x a ra ja tla r q ilish h o lla ri h a m b o ‘lishi, m a s a la n , b iro v n in g t o ‘sa td a n
k asal b o ‘lib q o lg a n b o la sin i sh ifo x o n a g a ta k si m a s h in a s id a o lib b o rib
jo y l a s h t i r i s h d a m a ’lu m x a r a ja t q ilin is h i m u m k in . Q o n u n b u n d a y
h o lla rd a h a m z a ra rn in g t o ‘la n ish i lo z im lig in i k o ‘rsa tib , m u lk iy h u q u q n i 
h im o y a q ila d i;
— x a to lik b ila n b iro v n in g m u lk i o lin g a n y o k i te ja lg a n b o ‘lsa, y a ’ni 
b iro v n in g m u lk in i o lib q o lish y o k i te ja sh u c h u n q o n u n y o k i s h a r tn o m a
b ila n b e lg ila n g a n a s o s la r b o ‘lm a sa o lin g a n y o k i te ja lg a n m u lk e g a sig a
q a y ta rilis h i lo z im lig i q o n u n d a b e lg ila n a d i.

---

M a s a la n , x a to lik b ila n ik k in c h i m a r ta t a k r o r t o cla n g a n q a rz y o k i 
o lin m a g a n m a h s u lo t u c h u n ta s h k ilo tn in g t o i a n g a n p u li q a y ta rilis h i 
lo z im .
Q o n u n n o r m a la r i y a n a b o s h q a b a ’zi h o lla rd a h a m s h a r tn o m a la r d a n
ta s h q a r i v u ju d g a k e la d ig a n m a jb u r iy a tla r d a m u lk iy h u q u q l a r n i n g
h im o y a q ilis h in i b e lg ila y d i.