‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

fLj 
Faqat un (ovoz)dan iborat boMgan va bo‘g‘in hosil qiladigan
w fonemalarga unli fonemalar deyiladi. Hozirgi o ‘zbek adabiy tilida
oltita unli fonema mavjud: i, u, e, o ‘, o, a.
Talaffuz qilinayotganda o ‘pkadan chiqayotgan havo oqimi
ma’lum to'siqqa uchraydigan, shovqin ishtirok etadigan va bo‘g ‘in
hosil qilolmaydigan fonemalarga undosh fonemalar deyiladi.
UNLILAR TASNIFI
i, 
u, e, o ‘, o, a
unlilarini talaffuz qilib ko'ring. Ularning bir guruhini 
(u, o ‘, o)
talaffuz qilganingizda lab oldinga qarab cho'chchayadi, 
a, e, i
unli tovushlarini talaffuz qilganingizda esa lab o'z holicha qoladi. Demak, 
unlilarning bir guruhida lab ishtirok etadi, boshqalarida esa qatnashmaydi.
46

---

Bundan tashqari, 
a
unlisini talaffuz etganingizda og‘iz katta ochiladi. 
Til gorizontaJ holda pastki jag ‘ ustida yotadi. 
i, и
unlilarini talaffuz 
etganingizda esa, og‘iz ozgina ochiladi, tilning o ‘rtasi esa yuqori tanglayga 
qarab ko‘tariladi. Yuqorida sanab o ‘tilgan ikki belgi:
a) 
labning ishtiroki;
b) 
og'izning ochilish darajasi
(tilning ko‘tarilishi darajasi) hozirgi o‘zbek 
adabiy tili unlilari tasnifi uchun asos bo'ladi. Bunga ko‘ra unlilar dastlab 
ikkiga bo'linadi:
1) lablangan unlilar (
и,
o' ) ; 2) lablanmagan unlilar (
e, a, i) .
Bu 
jihatdan 
о
unlisi oraliq holatda qoladi.
Og'izning ochilish darajasi belgisiga ko'ra esa uch darajaga bo'linadi:
a) to r unlilar (til o'rtasining tanglayga tom on yuqori ko'tarilishi 
natijasida hosil bo'ladi. Shuning uchun yuqori ko'tarilish yoki yuqori tor 
ham deyiladi): 
u, i;
b) o'rta tor yoki o 'rta keng unlilar: 
e, о
d) keng unlilar (quyi ko'tarilish yoki quyi tor): 
a, o.
61-mashq. Zarur, murakkab, qoida, hushyor, haqiqat, bilim, g ‘azab,
gilam