‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

f 
Fonetika so'zi yunoncha 
phone —
«tovush» so'zidan olingan.
NUTQIY FAOLIYAT
Inson doim o o'zini qurshab turgan olamni bilishga intiladi. Kishi- 
larning barcha faoliyati markaziy asab sistemasi yordamida boshqariladi. 
Olamni bilish jarayoni markaziy asab sistemasiga turli sezgi a ’zolarimiz 
(tana, ta ’m-m aza, ko'rish, eshitish kabi sezgi a’zolari) yordamida uzatilgan 
axborot orqali amalga oshiriladi.
Tana, ta ’m -m aza, ko'rish, eshitish kabi sezgi a ’zolari orqali olamni 
bilish vositasi barcha jonzotlarga xos xususiyatdir. Inson jonzotlarning eng 
oliy shakli sifatida ularga nisbatan yana bir qo'shim cha bilish vositasiga — 
nutq orqali bilish qobiliyatiga ega. Birinchi bilish vositalarini mashhur 
ruhshunos P. Pavlov birinchi signal sistemasi, ikkinchisini esa ikkinchi 
signal sistemasi deb nomlagan.
K o'rinadiki, inson ikkinchi signal sistemasiga egaligi bilan boshqa 
jonzotlardan ajralib turadi, shuning uchun ham hazrat Alisher Navoiy 
barcha maxluqotlarning zoti sharifl inson ekanligini ta ’kidlaganlar.
H ar bir shaxs m a’lum bir jamiyat vakili sanaladi. Jamiyat a ’zolari o'zaro 
doimo aloqada bo'ladilar. Biri obyektiv olamda o'z sezgi a’zolari orqali his
34

---

etgan m a’lum narsa va hodisa haqida boshqalariga tovush to‘lqinlari (yozma 
nutqda esa harflar ketma-ketligi) yordamida axborotni yetkazadi. Axborot 
uzatuvchi — so‘zlovchi, eshituvchi esa tinglovchi sanaladi. Tinglovchi 
olamdagi narsa va hodisaning umumlashgan obrazini so‘zlovchi uzatgan 
tovush signallarini eshitish sezgi a’zosi yordamida markaziy asab sistemasida 
tiklaydi.
(ш 
S o ‘zlovchi va tinglovchi o ‘rtasidagi ana shunday axborot uzatish
И va axborotni qabul qilish faoliyati nutqiy faoliyat sanaladi.
Nutqiy faoliyat yozma ravishda ham amalga oshirilishi mumkin. Bunda 
ham nutqiy jarayon qatnashchilari ikki guruhga bo'linadi. Xat yo‘Uovchi 
shartli ravishda so'zlovchi, uni qabul qiluvchi (o'quvchi) esa tinglovchi 
hisoblanadi.
Nutqiy faoliyat muayyan jamiyatning aloqa vositasi hisoblanuvchi til 
yordam ida yuzaga chiqadi. Ana shuni e ’tiborga olgan holda m ashhur 
Shveysariya olimi Ferdinand de Sossyur nutqiy faoliyatning til va nutq 
zidlanishi asosida amalga oshishini ta’kidlaydi va tilshunoslikda til va nutq 
tushunchalarini farqlaydi. N utq faollashgan, bevosita yuzaga chiqqan til 
sanaladi.