‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Savollarga javob bering
1. Ona tilimizga davlat tili m aqom ini berishdan maqsad nima?
2. «Davlat tili to ‘g‘risida»gi Q onun moddalaridan aytib bering.
227-mashq.
«Qonun va ijro» mavzusida uy inshosi yozing. (Bunda 
asosan 1989-yil 21-oktabrda qabul qilingan «Davlat tili to ‘g‘risida»gi 
Qonunning hayotga tatbiq etilisliini yoriting).
228-mashq.
«Yaxshi so‘z — muxtasar» mavzusidagi m atnni o ‘qing. 
Ot so‘z turkum ining m atnda ishlatilishiga e ’tibor bering.
YA XSHI S O ‘Z - M U X TA SA R
Bir donishm anddan shogirdlari:
— N im a qilsak tinch va rohatda um r kechiramiz? — deb so‘radilar.
Donishm and:
— Hech qayerda hech kimga birorta so‘z so‘zlamang, sukut eting, — 
deb javob berdi.
Shunda shogirdlari:
— Axir, doim sukut etib yuraveramizmi, bu m umkinmi? Bosh­
qacha yo ‘l ko‘rsating! — dedilar.
D onishm and shunday m aslahat berdi:
— Sukut eta olmasangiz, so‘zlang, lekin qisqa va m a’noli so‘zlang, 
og‘zingizdan sira ham nojo‘ya so‘z chiqmasin. Yomon so‘z tinglovchining 
ko‘nglini xira qiladi, bundan saqlaning.
289

---

Bayt:
Yaxshi so‘zdan ko'rasan m ehr-u vafo,
Nom unosib so'zlasang, yetgay jafo.
Ha, til b o ‘lsa ham, b o ‘lmasa ham — boshga balo. Shuning uchun 
donishmandlar so‘zni doriga o ‘xshatadilar. «Ortiqchasi zarar keltiradi», — 
deydilar. Bu fikrni ulug‘ bobokalonim iz Yusuf Xos Hojib o'zinin g 
«Qutadg‘u bilig» nomli ilk turkiy badiiy asarida shunday bayon etgan:
Tilingni avayla — om ondir boshing,
So‘zingni avayla — uzayar yoshing.
Kishi so‘z tufayli bo'ladi malik,
Ortiq so‘z qiladi va boshni egik.
Bu fikrlar bundan o ‘n asr ilgari aytilgan. Shundan buyon bu mavzuda 
yana qanchadan qancha durdona fikrlar dunyoga keldi, ammo odamlarning 
SO‘Zga bo'lgan munosabati hamon turliligicha qolmoqda. Buning boisini 
XX asr shoiri Tolib Yo'ldosh shunday izohlaydi:
Bir so‘z bilan har kishi 
0 ‘zligini ko‘rsatar,
So'z gavharin ko‘pincha 
D ono olar, ko‘r sotar.
Afsuski, o ‘zlarining bo ‘lar-bo‘lmas gaplari, mahmadonaliklari bilan 
kishilarning asabiga tegadigan va, eng m uhim i, ularning sog‘lig‘ini, 
qimmatli vaqtlarini o‘g‘irlaydiganlar hali ham kam emas. D uch kelgan 
kishiga qalbini ochiq maktubday yoyib yuradigan bunday kimsalarga 
ko‘cha-ko‘yda ham, oshxona va majlislarda ham, bazm-u jam shidlarda 
ham tez-tez duch kelib turamiz.
Alisher Navoiy bunday kishilarni kechalar tong otguncha tinm ay 
huradigan itga o ‘xshatadi va davom etib yozadi: «Oz gapirmoq hikmatga 
sabab; oz yemoq — sog‘liqqa sabab. Og'ziga kelganni demoq — nodonning 
ishi va oldiga kelganni yemoq — hayvonning ishi»
Bayt:
«Ko‘p demak birla bo ‘lmagil nodon,
K o‘p yemak birla bo'lmagil hayvon».
Demak, inson har qanday sharoitda ham kerakli so‘zlarnigina aytishi, 
tiliga ortiqcha erk bermasligi lozim.