rasmiy -norasmiy m uloqotga bo ‘linadi.
R a h b a m in g
rasmiy muloqoti — m avjud qonunlar va d ire k tiv
hujjatlaçga asoslanadi. N orasm iy m u lo q o t esa kasbiy pedagogika va
www.ziyouz.com kutubxonasi
etikaning qonuniyatlariga asoslanadi ham da bu jarayon rahbam ing
oilaviy tarbiyasiga b o g ‘liq b o ‘ladi. Agar rahbar jam o ada sog‘Iom aqliy-
ruhiy m uhit tashkil qila olsa, rahbam ing talab va buyruqlari bajari-
libgina qolm asdan, h a r b ir jam oa a ’zosining e ’tiqodiga, odatiga ay-
lanadi, bu esa rahbarda boshqaruv hissini to ‘la shakllanishiga bevosita
yordam beradi. R ahbar q o ‘l ostidagi shaxslar bilan o ‘zaro munosabatda
va xatti-harakatida n oqonuniylikka yo‘l q o ‘ysa, xodim larda e ’tiroz va
tanbeh yuzaga kelib, ular o 'rtasid a muhokam aga asos yaratiladi.
Rahbar m uom ala vaqtida odob va odoblilik qoidalariga amal qilsa,
suhbatdoshni buy ruq , k o ‘rsatm alarni qabul qilayotganini fahm lab
turadi. R ahbam ing b osh q arish jarayonida b a’zi b ir o ‘ylamay bildirgan
fikrlari, ortiqcha x a tti-h a ra k a tla ri, im o-ishoralari, uning obro‘siga
putur etkazishi m um kin. R ahbam ing muomalasi pedagogik ahamiyatga
ega b o ‘lishi kerak, c h u n k ! uning q o ‘l ostida endi yangi ishga kelgan
tajribasiz xodimlar, tajribali xodim lar va yoshi ulug‘ odam lar b o ‘lishi
mumkin.
Rahbam ing jam o an i boshqarishda jam oa a ’zolariga ta ’sir o ‘tkazish
sam arasi (ijobiy m a ’n o d a ) va xodimga qo‘ygan vazifani nazorat qilishi
uning prinsipialligi talabchanligid a o ‘z aksini topadi. Boshqarish - bu
q u ru q gap va so‘zlar m ajm u asid an iborat b o ‘Iib qolishi kerak emas.
Boshqarishda h a r b ir s o ‘z n i o ‘ylab gapirish, boshqa ham kasblam ing
so4zi, fikri, m ulo hazalarin i eshita bilish ham jam oad a o ‘zaro m u-
nosobatlam i yaxshilashga xizm at qiladi. Rahbar tom onidan k o ‘rsatm a
va farm oyishlam i k o ‘pay tirib yuborishi ulam i oddiy qog‘ozda qolib
o ‘z kuchini yo ‘qotishga olib keladi. Rahbar doim o qonunlam ing
ijrosini to ‘la tarafdori b o ‘lishi bilan birga o ‘ziga xos psixolog b o ‘lishi
h am talab etiladi.
D em ak, rahbar h a m q o n u n ijrosini ta’minlovchi va uni nazoratini
am alga oshiruvchi shaxs hisoblanadi. Agarda xodim lar sof dil, pok
b o ig an larid a rah bam ing b un d ay qonun ijrosini nazorat qilishiga, vaqti
kelganda qattiqqo‘l b o ‘lishiga zarurat ham bo‘lmas edi. Lekin xodimlar
turli oilada, m uhitda tarbiyalanganligi uchun ular orasida beoqibat,
b e b u rt va bem aslaklar etarli darajadadir. „Agar yaxshilik qilsang ular
sen tom onda, h a m m a n a rsa seniki, deb qasam ichadi, biroq xavf
tu g ‘ilsa hech ikkilanm ay sotqinlik qiladi“ .
B oshqarishda ra h b a m in g bosh vazifasi bu jam oani asrashdan
iboratdir. Jam oani tanazzulga olib kelgan va uni barbod qilgan rahbam i
jam o a kechirmaydi. R a h b a r jam o an i boshqarishda nafaqat nazariyachi
b o ‘lishi, balki am aliyotchi boMishi ham talab etiladi. Rahbar jam oani
ikki yo‘l bilan boshq arishi m um kin:
www.ziyouz.com kutubxonasi
• birinchisi, rahbam i jam o a hurm at qiladi, sevadi va u tom onidan
berilgan barcha topshiriqlam i bajarishadi;
• ikkinchisi, rahbardan q o ‘rqqanidan uning buyruqlariga itoat eta-
di, shuning uchun sevgan rahbarim iz bizni qanday o ‘ziga itoat ettirsa,
q o ‘rqib hurm at qiladigan rahbar ham bizni shunday idora qiladi.
Ba’zi rahbarlar uchun b u rch yoki nom us b a rc h a insoniy omil-
lardan ustun turishi m um kin. X alqni xalq, m illatni m illat sifatida
yashashini ta ’m inlaydigan — bu rahbardir. Lekin rahbam i rahbar
qiladigan — bu jam oadir. Ja m o a bilan rahbar o ‘rtasida bir-birini tu-
shunish, q o ‘llab q u w a tla sh yuzaga kelsa, ja m o a n in g , rahbarning
kasb-korida baraka bo‘ladi. Boshqaruvning nazariyasi va metodologiyasi
haqida so‘z yuritar ekanm iz, boshqarish m adaniyati, b u eng asosiy
om illardan biri hisoblanadi. Boshqarish m adaniyati o ‘z ichiga huquqiy,
axloqiy norm alam i, milliy a n ’an alam i, inson m a ’naviy boyligini u
yoki bu darajada qam rab oladi.
Boshqarish m adaniyati, rahbarning ichki m ad aniy ati, dunyo-
qarashi, psixologiyasi va pedagogik bilim lar darajasi bilan o ‘lchanadi.
Boshqarish m adaniyatida m eh n a t samaradorligi m u h im hisoblanadi.
Sam aradorlikning yaqqol n am o y on b o ‘lishi qiyin jaray o n , chunki
rahbarning ish faoliyatida ish vaqtini o ‘zi tartibga solinm agan, ya’ni
ertalab soat 08.00 da ish boshlansa, bu faoliyat kechki soat 22.00,
23.00 largacha davom etishi m um kin.
Boshqarish prinsipi bevosita o b ’ektivlik prinsipiga b o ‘ysunadi. Bu
prinsip bilim, ham korlikni o b ’ektiv q o n u n iy atlam i hisobga oladi.
Boshqarish bu doim o ikki to m o n lam a jarayon hisoblanib, unga engil-
elpi qarab bo ‘lmaydi. Birinchi h olatda boshqarishda xuddi muvaffa-
qiyatga erishayotgandek tuyiladi. Keyinchalik bu yengil-yelpining natijasi
k o ‘zga ko'rinadi. Boshqarish jarayoni tu t daraxtiga o ‘xshash kerak,
bodom daraxtiga emas. C h u n ki, bodom juda erta gullaydi hosilni juda
kech beradi. T ut daraxti k ech gullaydi-yu, am m o uning mevasini
birinchi bo‘lib eyishadi. Q uyidagi chizm ada rahbarlik faoliyatining
diagnostik xususiyatlari berilm oqda.
Bizda D. Kamegining kitoblari asosida rahbarlar faoliyat yuritmoqchi
b o ‘ladilar. Bu, aslida, Sharq m am lakatlari xalqlariga ko‘p ham to‘g‘ri
kelavermaydi. Chunki, Sharq xalqlarining boshqarish san ’ati o ‘zgacha.
Bizda demokratiyani anarxiyaga aylantirib yuborish hissi kuchlidir.
Deyl K am egidan esa rahb arlik faoliyatiga eh tiyo t b o ‘lib, kerakli
m aslahatlam i olishimiz lozim . 0 ‘zgalam ing xatosini to ‘g ‘ridan-to‘g‘ri
em as, balki yordam chi vositalar bilan ko‘rsating.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1. R ahbar tub m a'noda realist bo‘lishi, ya'ni lining b a rc h iT \
harakatlari korxona manfaatlariga mos kelib, unga foyda keltirishini
tasaw ur qilishi lozim;
2. Rahbaming umuman odamlar haqida qanday tasawurda ekanligi,
ular to ‘g‘risida nima deb o‘ylashi, bu boradagi bilimlari juda muhim;
3. H a r qanday narsani yo‘l-yo‘lakay, qiyinchiliksiz idrok qila
olishi m uhim qobiliyat ekanligi;
4. 0 ‘zgalar faoliyati va jamoani yaxlit tarzda boshqara olish hamda
bajarayotgan ishni birgalikda ham m a qatori amalga oshirishga tayyor
bo‘lishi lozim.
5. Jam oa va uning tash?arisidagi raqobatchi hamda hamkasblaming
mavqei va ishlab chiqarish salohiyatini aniqlab, o‘zi zarur xulosalami
chiqara olishi.
6. H a r qanday toshpirilgan vazifani oxiriga etkazish va bundan
malum b ir qoniqish hissi hosil qilish uchun o‘zidagi qobiliyat va
kuch-quw at zahirasiga ega bo‘lishi shart. Buning uchun esa:
a) o ‘z kuchi, salohiyati va qobiliyatlarini eng asosiy maqsadga
qaratish, irodani aynan shunga sarf qilish;
b) doim o tetik va sogiom b o ‘lib, har doim ham ishga yaroqli
ekanligini ko‘rsata olish;
c) boshqa xodimlar ham bajara olishi mumkin bolgan mayda-
chuyda ishlarga qo‘l urmay, ularning nazoratigagina e’tibomi qarata
olish (delegirovaniye);
d) yon-atrofdagi boshqa tashkilot va korxonalardagi boshqaruv
uslublari haqida ham malumotga ega bo‘lib, boshqaruvda ulardan ortda
qolib ketm aslikka harakat qilish, korporasiya usulidan unumli
foydalanish.
20-rasm. Rahbarlik faoliyati xususiyatlari
Y u q o ri darajadagi psixologik z o ‘riqish rahbam ing psixikasida
(salbiy) o ‘zgarishni yuzaga keltirishi tabiiydir. Undan tashqari rahbar
tom on id an d o im o q o ‘l ostidagi xodim ning xatti-harakatiga, ishidagi
www.ziyouz.com kutubxonasi
Samara, ishga m unosabati o‘zgarganm i, yangi topshiriqqa m unosabati
qandayligi hisobga olinishi d arkor hisoblanadi. Rahbar bir joyda k o ‘p
yil ishlasa, uning o ‘ziga xos ijobiy va salbiy tom oni yuzaga keladi.
Ijobiy tom o nid a rahbar ja m o a n i, jam o a rahbam i biladi, lekin
rah b arni y o q tirm aydigan x o d im la r h a m b o ‘lib, u lar o ‘z la rin in g
fikridan qaytm aydi faqat rahbardan kam chilik izlaydi.
Salbiy to m o n id a rahbar k o ‘p v aq t b ir m ansabda o ‘tirg a n d a n
keyin, o ‘zining faoliyatidagi kam ch iliklam i ko‘rmaydi, unga tan q id
yoqmaydi va tanqidchilardan qutilishga harakat qiladi.
R ahbam ing yoshi qancha k atta b o ‘lsa yangilik tarafdori, d em o k -
ratiyaga xayrixoh, o ‘z ishonchidagi shaxslam i mansablarga q o ‘yishga
harakat qiladi, lekin anarxiya qilishga y o ‘l qo ‘ymaydi.
Rahbar tarbiyalash jarayonida xodim ning individual xususiyatlarini
hisobga oladi. R ahbar faoliyatini h e c h qachon ijrochi faoliyatidan
ajralgan h o ld a o ‘rganib bo‘lm aydi. Shuning uchun rah b a r u c h u n
xodim ning bilish jarayoni, x o d im n in g yakka tartibdagi o ‘ziga xos
xususiyati ham m uhim hisoblanadi. X odim ning hujjat bilan ishlash
qobiliyati, hujjatni tuzish, huijatni t o i i q rasmiylashtirish qobiliyati
rahbar u ch u n m uhim hisoblanadi.
X odim buyruqlam ing m azm uni, o ‘ziga kerakligini rahbarga to ‘g ‘ri
etkazishi kerak b o ‘ladi. U ndan tashqari, rahbar qo‘l ostidagi shaxslarga
hech q ach o n predm et sifatida q arash i kerak emas, chunki h a r bir
xodim ning o ‘ziga xos mavqei, oilasi va yoru d o ‘stlari mavjud. R ah b ar
qabuliga kelgan xodimlami eshita olish qobiliyatiga ham ega b o ‘lishi
kerak. Eshita olish san’ati h a r b ir rahbarga ham berilavergan em as.
Eshita olish qobiliyati orqali rah b a r m uam m oni hal qilishga o b ’ektiv
yondashishi m um kin. X odim lam i v a fuqarolam i qabul qilishdagi farq
mavjud. Q abul qilishda shikoyatni, arizani yoki taklifni eshitibgina
kifoyalanishi, yoki m uam m o n i h a l qilishga harakat qilishi, yoki
masalani hal qilishini aytib o ‘tishi m um kin.
Rahbar o ‘z faoliyatini olib b orishda texnik vositalardan ham foyda-
lanadi. M asalan, telefon, selek to r orqali, bunda ham m a ’lu m b ir
vaqt ketadi. Keyingi faoliyatga b ir daqiqadan uch daqiqaga tanafus
qilinsa, rah bar yana fikrini jam lash u c h u n 15 m inutdan 30 m inutgacha
vaqt ketar ekan. Telefon orqali gaplashishning o ‘z etikasi m avjud.
R a h b a rd a boshqarish s a n ’a tin i yuzaga ch iq aradigan b u ijro
intizomini am alga oshirishdir. Ijro intizo m i bu — buyruq, k o ‘rsatm a,
farm oyishlam i xodim to m o n id a n q an d ay bajarayotganini, ijrosini
kuzatishdan iboratdir. Rahbar ijro intizom ini nazorat qilm as e k an ,
www.ziyouz.com kutubxonasi
uning rahbarlik faoliyatida sam ara bolm aydi. Sam ara, samaradorlik
bevosita rahbar faoliyatini m ezonini o‘lchaydigan jarayo n hisoblanadi.
In son om ilini rahbar bilm as va qadrlamas ekan, dem ak, boshqarishda
inson taqdiriga befarq b o ‘lishida ko‘rinadi.
Jam oadagi bitta m urakkab xarakterdagi xodim , jam oada shaxs-
lararo m unosabatlar va faoliyatni buzilishiga olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |