‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

M a ’lumotlarni  olish  bazasi  bo iib  qo yidagilar  hisoblanadi:
a )  instruksiyalar;
b )  tu rli  maxfiy  hujjatlar;
c )  suhbatlar;
d )  tajribali  xodim lar  b ilan   suhbat;  zarurat  tug‘ilgan  vaqtlarda 
jin o y a tc h i,  gum ondor,  g u vohlar  bilan  suhbat.
R a h b a m in g   ongi  uning  faoliyatini  tartibga  soluvchi  regulyator 
hisoblanadi.  Shunday qilib,  rah b am in g  ongi,  kasbiy ijtimoiy taraqqiyot 
m ahsuli b o ‘lish bilan birga,  u rahbarlik faoliyatida,  ijtimoiy tajribalam i 
o ‘z la s h tir is h   v a q tid a ,  h a m k o rlik d a g i  o ‘zaro  t a ’sird a ,  ta b ia tg a , 
jam iy atg a nisbatan m unosabatlar m ohiyatida vujudga kelgan.
H a r   qanday  faoliyat  real  shart-sharoitlarda,  turli  usullarda  va 
tu rlic h a  k o ‘rinishlarda n am o y o n  b o ‘ladi.  Qilinayotgan har b ir harakat 
m a ’lu m  narsaga-predm etga qaratilgani uchun ham , faoliyat predm etli 
h a ra k a tla r  m ajm ui  sifatida  ta s a w u r   qilinadi.  Predm etli  harakatlar 
tashqi olam dagi pred m etlam in g  xususiyatlari va sifatini o'zgartirishga 
qaratilgan  b o ‘ladi.  M asalan,  m a ’ruzani  konspekt  qilayotgan  tinglov- 
ch in in g  predm etli  harakati  yozuvga  qaratilgan b o ‘lib,  u  aw alo,  o ‘sha 
daftardagi  yozuvlar soni  va  sifatida  o ‘zgarishlar qilish  orqali,  bilim lar 
zahirasini  boyitayotgan  b o ‘ladi.  Faoliyatning  va  uni  tashkil  etuvchi 
p red m e tli  h arakatlam ing  ay n a n   nim alarga yo‘naltirilganligiga  qarab, 
tashqi v a ichki faoliyat farqlanadi.  Tashqi faoliyat shaxsni o ‘rab turgan 
tashqi m u h it va undagi narsa hodisalam i o‘zgartirishga qaratilgan faoliyat 
b o ‘lsa,  ichki  faoliyat  —  b irin c h i  navbatda  aqliy  faoliyat  b o iib ,  u  sof 
psixologik jarayonlam ing kechishini ta’minlaydi.
D astlab predmetli tashqi faoliyat ro‘y beradi, tajriba orttirilib boigan 
sari,  sek in -asta  bu  harakatlar  ichki  aqliy jarayonlarga  aylanib  boradi. 
B uni  n u tq   faoliyati  m isolida  oladigan  bo‘lsak,  bola  dastlabki  so‘zlam i 
q attiq tovush bilan tashqi nutqid a ifoda etadi, keyinchalik ichida o ‘zicha 
gap irish n i  o ‘rganib,  o ‘ylaydigan,  m ulohaza  yuritadigan,  o ‘z  oldiga 
m aqsad va rejalar q o ‘yadigan b o ‘lib boradi.  H ar qanday sharoitda ham  
b a rc h a   harakatlar  ichki  psixologik,  tashqi  muvofiqlik nuqtai-nazardan 
ong to m o n id a n  boshqarilib b o rad i.  H ar qanday faoliyat tarkibida ham  
aqliy,  h a m   jism oniy  m o to r  harak atlar  mujassam  bo‘ladi.
M a s a la n ,  fik rla y o tg an   d o n is h m a n d n i  k u zatgan m isiz?  A gar 
o ‘ylan ay o tg an   odam ni  ziyraklik  b ilan   kuzatsangiz,  undagi  etakchi 
faoliyat  aqliy  b o ‘lgani  bilan  u n in g   peshonalari,  ko‘zlari,  hattoki  tana
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va  q o ‘l  harakatlari ju d a  muhim  va jid d iy   fikr  xususida  bir  to ‘x tam ga 
k e la o lm a y o tg an id a n   yoki  fikrni  to p ib ,  u n d a n   m a m n u n iy a t  h is 
qilayotganidan darak beradi.
Aqliy  harakatlar  shaxsning  ongli  tarzdagi  ichki  psixologik  m ex a- 
nizm lar vositasida am alga oshiradigan  tu rli-tu m a n   harakatlaridir.
Faoliyat  ham isha  rahbam ing  boshqa  xodim lar  bilan  m uayyan 
m unosabatlari sistemasida yuz beradi.  U  boshqa xodim lam ing yordam i 
va  ishlirokini taqozo etadi, ya’ni birgalikdagi  faoliyat xususiyatiga ega 
b o ‘ladi.  R ahbar  xodimdagi  m o‘’tad illik,  ruhiy  so g io m lik   o n g n in g  
boshqaruv  im koniyati  mavjudligini bildirib,  ayrim   hollarda  hissiyotga 
berilishi  esa,  uning  o ‘z  funksiyasini  b ajarish d an   chetlashganligini 
k o ‘rsatadi.  T urli  xususiyatli  m u n o sa b a tla r  ong  nazoratida  a m a lg a  
oshirilsa, shaxs xulq-atvorida, faoliyatida va m uom ala jarayonida,  h ech 
qanday  nuqsonlar,  chetga  og‘ishlar  so d ir  b o ‘lmaydi.
Shu  narsani  ta ’kidlab  o ‘tish  o ‘rin)iki,  patologik  holatlarni  tahJil 
qilish,  ong  m ohiyatining  genezisini  atroflicha  anglab  olishga  x izm at 
qilishi  m um kin.  Shu  boisdan  rahbar  o n gining  zaiflashuvi  shaxsning 
his-tuyg‘ulari  va  m unosabatlarini  o ‘zg a rtira d i,  n atijada  sim p atiy a 
antipatiya  bilan,  quvonch  qayg‘u  b ilan ,  optim izm   pessim izm   b ila n  
vaqti-vaqti  bilan  o ‘rin  almashib  turishi  kuzatiladi.
Ongning yuqorida ta ’kidlab o ‘tilgan b a rc h a   funksiyalarini n a m o - 
yon b o ‘lishining m uqarrar shaiti til va n u tq  hisoblanadi.  R ahbar n u tq  
faoliyati  yordam i  bilan  bilimlarini  o ‘zgartiradi,  ajdodlar  to m o n id a n  
ijtim oiy-tarixiy  taraqqiyoti  davom ida  yuzaga  keltirilgan  ta jrib a la r 
majmuasi  tilda  mustahkamlanadi,  u  o ‘zin ing  tafakkuri  orqali  h ay o ti 
va faoliyatini boyitadi.
Til  alohida o b ’ektiv tizim  sifatida n a m o y o n   b o ‘lib,  u n d a ijtim oiy 
tarixiy jarayonlarda vujudga kelgan a n ’an alar,  m arosim lar, qadriyatlar, 
g ‘oyalar majmuasi tariqasida ijtimoiy ongda aks ettirilgandir.  Psixologik 
talqinlarga qaraganda, alohida, yakka h o l shaxs tom on idan egallangan 
til  boyliklari,  qoidalari  m a’lum  m a ’n o d a   uning  yaqqol,  individual 
ongi sifatida yuzaga keladi.  Shaxsiy hayoti va faoliyatini m uvaffaqiyatli 
am alga  oshirishda  m uhim   roi  o ‘y n a y d i.  Til  bilan  n u tq   b o rliq n i 
anglashning aloqa quroli hamda vositasi,  funksiyasini bajarib, shaxsning 
boshqa  mavjudodlardan  farqlash  sh arti  hisoblanadi  va  un d a  til  bilan  
tafakkur birligi  ong  uchun  m oddiy  negiz  vazifasida  ishtirok  e ta d i  va 
qaysidir m a’noda mexanizm rolini  bajarishi  ham   m um kin.
Rahbar  shaxsi  bir  maromda,  b ir  xil  u sulda,  bir  xil  y o ‘n a lish d a  
uzoq vaqt ishlashi oqibatida, shu jam o a g a  shunday fikrlashga o ‘rg an ib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shablon  xarakterini  oladi.  Unga  yangilik,  yangicha  ish  uslubi,  yangi 
shakl ko‘p ham  m a ’qul kelavermaydi. C hunki yangilik doim o m a’lum 
bir ortiqcha xaraktem i, ortiqcha tashvishlami keltirib chiqarayotgandek 
tuyilaveradi.
Yangilikka  intilm aslik,  yangilikning  m ohiyatidan,  m azm unidan 
uzoq  bo‘lishga  olib  keladi.  Tafakkurida  tinm ay  yangi-yangi  g‘oyalar 
izlashga o ‘rgatadi.
Z aif rahbar,  h a tto   u  hokimiyatga  ega  b o lg a n d a   ham ,  hayotdagi 
tasodiflardan,  n o m u k am m allik d an ,  o ‘zgarishlar  va  burilishlardan 
q o ‘rqadi, u turg‘unlik  tarafdoridir.  Kuchli rahbar aksincha,  nom ukam - 
m allikni,  to ‘qnashuv lam i  tabiiy  hol  deb  biladi,  hayotdagi  bem ani- 
liklar  uni  ch o ‘ch itm ay d i,  hatto  unga  ba’zida  janjal  kerak,  chunki 
qarashlar  uning  irodasini  mustahkamlaydi,  g‘alabalar  esa  hokim iyat- 
ning yanada m ustahkam lanishiga olib keladi.
Ongning konservativligi haqida so‘z yuritar ekanm iz,  rahbar qarshi 
fik rd an   q o ‘rq ad i,  q a rsh i  fikrni  unga  n isb a ta n   aytilgan  fikr  deb 
tushunadi,  aslida  esa  u  ishni  yaxshilashga  faoliyat  foydasiga  aytilgan 
fikr  bo'lishi  m um kin.  Qarshi  fikrdan  q o ‘rm aslik  kerak,  qarshi  fikr, 
fikrlam i  rivojlantirishga  qaratilgan  fikr b o iis h i  m um kin.
K onservativ  b o sh q a rish   psixologiyasiga  ega  boMgan  shaxsni 
ishontirish qiyin, ch u n k i  ishontirishni boshqa bir shaxsni fikri, g ‘oyasi 
deb  qaraydi.  Isho ntirishda  doim o  ular  uchun  m antiqiy,  asoslangan 
dalillar kerak b o ‘ladi.
Ishontirishni quyidagilarga boiish im iz  m um kin:
—  verbal,  qach onk i  shaxs  so‘z  bilan  ishontirishga  harakat  qilsa;
—  viziual,  rahb ar  qachonki  ko‘rsagina  ishonadi;
—  hujjatlarga  asoslansa,  dalillar q o ‘I  ostida  bo isag in a.
Konservativ ongga ega b o ‘lgan rahbarlarga o ‘z jam oasi,  o ‘z teng-
dosh va fikrdoshJari  m avjud b o ‘lib, boshqa shaxslam i  dunyoqarashiga 
e ’tibor bermaydi. Yangilik xuddi uning tinchini buzayotgandek tuyuladi. 
Konservativ boshqarishga ega b o lg a n  shaxs odatda ziddiyatli b o ‘lmaydi 
va ularni kechirishi h am  qiyin jarayon hisoblanadi.  T anqid o ‘zini-o‘zi 
tanq id   qilish,  degan  fikrlardan  uzoqroq  b o ‘ladi.
Konservativ  yo ‘nalishda  fikrlaydigan  rahbar  xodim ga  rahbarlik 
faoliyatini ilmiy tahlil qilish masalasi ko‘pinch a m u am m o hisoblanadi, 
sababi barcha tashkil etilgan ishlar o ‘z a n ’anaviy y o ‘nalishidan,  izidan 
chiqadi.
Bundaylar boshqarishda  haqiqatni iloji boricha ochiq aytmaslikka 
harakat  qiladi.  H ar  b ir  fikrni  m avhum   qilib  etkazishga  odatlangan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo‘ladi, chunki ochiq-oydin aytish unga g ‘alva keltirishi m um kinligini 
biladi.  Bugungi kun rahbari  „buyruq va q o n u n lam i am alda bajarilishini 
ta’m inlay oladigan,  fuqarolam ing h u q u q  va  erkinliklarini  him oya  q i- 
lish, siyosiy va iqtisodiy islohotlami am alga oshirish“ga q o d irb o ‘lm og ‘i 
lozim.
Xodim lam ing huquqiy-ruhiy ongiga ta ’sir etishda rahbar x od im lar 
q o ‘l  ostidagi  xodimlardagi  quyidagi  om illarn i  hisobga  olish  k e ra k
bo'ladi:
— ulam ing yakka psixologik xislatlarini;
—  nim alargaqodirligini;
— bilimi,  oilasi  haqida m a’lum o tlam i  hisobga olish;
— eskilik tarafdorim i yoki yangilik tarafdorim i;
—  o ‘ziga  ishonchi  bor  xodim m i  yoki  k o ‘p  qatorim i;
—  m uloqot  qilishning  qiyinligi;
—  nim alarga  moyilligi borligi  h a m d a   nim alarga  qodirligi  a n iq la - 
nadi.
Tajribali  rahbar  xodimlam i