‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

T ashkilotchilik qobiliyati
— bu b irin c h id a n , o ‘q u v ch ilar 
ja m o a s in i u y u sh tira bilish, b u n d a ja m o a n i jip slash tira olish va 
ikkinchidan, o ‘zining shaxsiy ishini to ‘g‘ri tashkil qüa olish qobiliyatidir. 
0 ‘q u v c h ila r o ‘z o ‘q ituvchilari h a q id a tu rlich a fikrda b o ‘ladi!ar. 
Jum ladan, ayrim o ‘quvchilar: „...B iz Azim akani juda yaxshi ko‘ramiz. 
U lar sin fim izd a bir vaqtning ic h id a , ju d a tezlik bilan ishchanlik 
kayfiyatini uyushtirib, b a rc h a m iz n i o ‘zining puxtaligi, ozodaligi, 
epchilligi va tadbirkorligi bilan xayratda qoldiradilar“ desalar, ayrim 
o ‘quvchilar: „S o b irak am larb izn in g ixlosimizni qaytarib, xafsalamizni 
bir pul qiladilar. U lar ko‘p ishga u rinadilar-u, am m o birortasini ham
oxiriga etkazm ayd i...“ deydilar. B a ’zan ayrim o ‘quvchilam ing o ‘z 
o ‘qituvchisi haqida: „...N odira o p a m la r biz bilan xuddi o n a tovuqdek 
ovora b o ‘ladilar. Agar biz sho‘xlik q ila boshlasak, ular o ‘zlarini ko‘r- 
maslikka, payqam aslikka solardilar. Ajoyib ayol edi-yu, am m o uning 
darsida h e c h kim hech narsa qilm as edi-da...“ degan fikrlam i ham
eshitish m um kin.
0 4qituvchining o ‘z ishini tashkil qila bilishi deganda, uning o ‘z 
ishini to ‘g ‘ri rejalashtirib, uni n a z o ra t qila olishi nazarda tutiladi. 
Tajribali o ‘qituvchilarda vaqtga nisbatan o ‘ziga xos sezuvchanlik - ishni 
vaqt b o ‘yicha to ‘g‘ri taqsimlab, m o ‘ljallangan vaqtdan to ‘g‘ri foydalana 
olish ko'nikm asi paydo b o ‘ladi. D ars davom ida, albatta, k o ‘p hollarda 
vaqtni b eh ud a y o ‘qotish ham m um kin. Lekin bu yo‘qolgan dars rejasini 
tuzatish zaruriyati tuzilgan hollarda b o ‘lishi m um kin. Tajribali o ‘qi- 
tuvchilar vaqtni seza bilishni o ‘rganish uchun dars rejasini yoki m atnda 
vaqtni nazo rat qilish uchun belgilar olib borishni tavsiya etadilar. 
Jum ladan: darsning 10, 20, 30 va boshqa daqiqalari davom ida, m abodo 
k o ‘zda tu tilm ag an vaqt ortib qo lg an taqdirda, foydalanish uch un
qanday q o ‘shim ch a m ateriallar tayyorlash yoki vaqt etm ay qolgan 
taqdirda qanday materialni keyingi darsga qoldirish m um kinligi haqida 
m aslahat beradilar.
6. Âvtoritar qobiliyati
— b u o ‘quvchilarga bevosita em osional- 
irodaviy ta ’sir etib, ularda obro ‘ o rttira bilishdan iborat qobiliyatdir. 
(G a rc h a n d o ‘qituvchining o ‘z fanini m ukam m al bilishi, sezgirli va 
xushm uom alaligi asosida qozoniladi).
A vtoritar qobiliyat o ‘q itu v ch in in g rostgo‘yligi, irodaviy udda- 
buronligi, o 'z in i tu ta bilishi, farosatliligi, talabchanügi kabi irodaviy

---

xislatlari ham da qator shaxsiy xislatlarga, shu bilan birga o ‘quvchilarni 
ta ’lim -tarbiyasida javobgarlikni his etish, uning e ’tiqodi, o ‘quvchilarga 
m a’naviy va m a ’rifiy e ’tiq o d n i singdira olganligiga ish o n c h i kabi 
xislatlarga ham bog‘liqdir.
0 ‘quvchilar (ayniqsa, o ‘g ‘il bolalar, o ‘spirinlar — b u n i alohida 
ta ’kidlab o ‘tishi kerak) talab qilishni biladigan, o ‘quvch ilam i m ajbur 
q ilm a g a n va d o ‘q - p o ‘pisa q ilm a g a n , sh u b ila n b irg a b e h u d a
rasm iyatchilikka yo‘l qo‘ym agan h o ld a o ‘z aytganini qildira oladigan 
o ‘q itu v c h ila m i ju d a h u rm a t q ila d ila r. S hu m u n o s a b a t b ila n
o ‘q u v c h ila m in g o ‘qituvchilar h a q id a ayrim fikrlarini m iso l qilib 
keltiramiz:
„U n in g ajoyib xislati b o r — u hech qanday zarda va baqiriq, 
chaqiriqsiz ishlay oladi“ ; „Biz uni jiddiyligi, vazminligi va talabchanligi 
uchun ju d a yaxshi ko‘ramiz. U h a m m a vaqt shunchaki m uloyim gina, 
sipogina talab qiladi, am m o u n in g talabi shu q ad ar t a ’sirc h a n k i, 
u n g a q u lo q solm aslik m u m k in e m a s “ ; „ B iz n in g m a te m a tik a
o ‘qituvchim iz ham m a vaqt yuvosh, osoyishta, o ‘zini tu tg an va shu 
bilan b ir qato rd a butun sinfga ajoyib ta ’sir e ta o la d i“ ; „K im y o
o ‘qituvchim izning obro‘siga e ’tib o r etm ay ko‘ringchi, u h a r q anday 
sharoitda ham o ‘zaytganiga erishadi“ ; „N ig‘mat aka bizga u stalik b ilan
t a ’s ir e ta d i. U hadeb talab q ila v e rm a y d i, ag ar ta la b q ila d ig a n
bo'lsalar, unda bo‘yin tovlab b o ‘lm aydi“ , yoki o ‘quvchilarnin g o ‘z 
o ‘qituvchilari haqidagi m ana b u n d a y fikrlari: „P o lv o n ak a o ‘quv 
m askanim izdan ketganiga biz xursand b o ‘ldik. U bizni d o ‘q - p o ‘pisa, 
baqiriq-qichqiriq, buyruqbozlik bilan q o lg a olam an d eb o ‘ylard i-y u, 
am m o bizni bardosh berishgagina m ajbur etardi, xolos“ .
S hu b ila n bir qatorda o ‘q u v c h ila r o ‘q itu v c h in in g b o ‘shligi, 
landavurligi, laqmaligi, so d d alarch a ishonuvchanligi, sustkashligi, 
o rtiqcha riyogarchiligi, irodasizligi kabi xislatlarni baralla qoralaydilar: 
„yaxshi o d am u , lekin o ‘ta b o ‘sh: uni aldab ketish hech gap e m a s “ ; 
„T ushunib b o ‘lmaydi: birda ju d a qattiq q o‘1, talabchan, b a ’za n hech 
qanday talab degan narsa yo‘q “ ; „Ju da b o ‘shang, lanj, u ni k o ‘rishing 
bilan uyqing keladi“ ...
7.