‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

M u a llif

---

I B O B
I N S O N H A Y O T ID A P S IX O L O G IK
B IL IM L A R N IN G 0 ‘R N I
Bobning qisqacha m azm uni
Psixologik bilim larning insoniyat hayotidagi o'rni. Psixologiya
sohasida X X asrda erishilgan yuiuqlar. Fanda yuzaga kelgan yangi
yo \nalishlar va yangicha yondashuvlar, psixologiya fanining dolzarbligi,
globalizasiya sharoitida psixologiya o ‘rganadigan muam molarning
dolzarbligi.
Insonni o ‘rganishning aham iyati. B o'lajak pedagog xodim lam i
pedagogik-psixologik b ilim la r bilan qurollantirish, ta
’
lim -tarbiya
jarayonida o *quvchilar psixikasidagi yosh va individual xususiyatlami
hisobga olish.
Psixologiyaning arm oqlari. Pedagogik faoliyatda ishlatilish za-
ruriyati bo 'Igan psixologik-pedagogik bilimlar, ulam ing ta ’Urn jarayonini
optimallashtirish va samaradorlik darajasini oshirishdagi o ‘mi.
Psixologiya va texn ik taraqqiyot. Ilg'orfan-texnika taraqqiyotining
inson psixologiyasiga t a ’siri va kishilaming moslashishi.
P sixologiyaning asosiy ilm iy ta d q iq o t m e to d la ri. Pedagogik
faoliyatning samaradorligini oshirishga yordam beradigan psixodiagnostik
metod va m etodikalar va ulam ing ilmiy asoslanganligi.
1.1. P sixo log ik bilim larning insoniyat h a y o tid a tu tgan o ‘rni
XX asrda insoniyat texnika, elektronika va boshqa shunga o‘xshash 
m urakkab texnologiyalam i yaratgani bilan xarakterlansa-da, vaqti 
kelganda, shunday holatga duch kelam izki, m urakkab elektron texni- 
kani yaratgan o ‘ta aqlli inson o ‘zi va o ‘z atrofidagilam ing ruhiy ke- 
chinmalarini to ‘g ‘ri baholay olmasligi sababli, o ‘zini nochor va kuchsiz 
sezishi m um kinligini hayot isbotlam oqda.
XXI asrda ju d a k o ‘plab davlatlarda b o ‘lgani kabi dunyo xaritasida 
munosib o ‘rin olgan m ustaqil 0 ‘zbekistonda h am barcha sohalarda 
tub islohotlar b o sh lan di. Bu islohotlam ing barchasi inson omilini 
h ar qachongidan ham yuqori saviyaga ko‘tarib , uning kuchi, idroki, 
salohiyati, ruhiy ham d a m a ’naviy barkam olligini bevosita taraqqiyot, 
rivojlanish va sivilizasiya bilan uzviy bog‘ladi. B undan inson va uning

---

m ukam m alligi, o‘z ustida ishlashi, o ‘z m ukam m alligi xususida qay- 
g‘urishi m uam mosi har qachongidan ham dolzarb m asalaga aylandi.
Shuning uchun ham n afaq at psixologiyadan m utaxassislar tay- 
yorlaydigan bilim dargohlari, balki barcha bilim dargohlarida, hattoki 
yangi tipdagi maktab, lisey va kollejlarda ham psixologiyadan saboq 
berish rejalashtirilganligi sababli nopedagogik oliy ta ’lim m uassasalari 
m agistratura bosqichi talabalariga psixologiya fani kiritilgan. M azkur 
kursning asosiy maqsadi m agistrlar uchun zaruriy tavsiyalar — o ‘zlari 
o ‘qitadigan fanlardan m a’ru zalar, amaliy m ashg‘u!otlar, laboratoriya 
m ashg‘ulotlari tashkil etish m etodikasi — ya’ni, u lam i yangi pedagogik 
texnologiya asosida qanday tashkil etish, qaysi ilg‘o r usul va vositalardan 
foydalanilsa, samaradorlikka erishish m umkinligi talab alar bilan birga- 
likda o ‘rganiladi hamda talabalar bilimini baholash, pedagogik amaliyot 
davomida olib boriladigan ishlar, talabalarning m ustaqii ishlarini tashkil 
etish haqida m a’lumotlar beriladi. Bularning barchasi b o ‘lajak m a­
gistrlar uchun o ‘z ish faoliyatlarini tashkil etishga katta yordam beradi, 
ta ’lim jarayoni, darsdan tash q ari talabalar faoliyatini t o i a va oqilona 
boshqara olishlariga ko‘maklashadi. Bu vazifalami m ukam m al egallash, 
ayniqsa b o ‘lg‘usi pedagoglar u ch u n zarurdir. C hunki o ‘qituvchilik kasbi 
barcha kasblaming onasidir — y a ’ni, o ‘qituvchi b a rc h a kasb egalarini 
tarbiyalaydi. 0 ‘qituvchi m aktabdagi ta ’lim -tarbiya jaray on inin g asosiy 
tashkilotchisidir. Ta’lim -tarbiya davriy hodisa em as, u m uttasil davom 
etadigan uzluksiz jarayondir.
Inson psixologiyasi, o ‘z taraqqiyoti va iqtidorini tashkil etishni 
bilish, har qanday yosh davrda h am optim al ravishda ishga yaroqlilikni, 
turli o ‘zgarishlaigapsixologikjihatdan tayyorlikni ta ’m inlash, yangicha 
fikrlash va tafakkur qilish, ro ‘y berayotgan jara y o n la rn i o b ’ektiv va 
to ‘g‘ri idrok qilish qobiliyatini rivojlantirish m u am m o sin i ilgari surdi.
S hunday qilib, yangi d a v r h a r b ir in so n d a n o ‘z ichki im ko- 
niyatlarini adekvat bilish, sh u bilim lar zahirasi b ila n yaqinlari va 
hamkasblari psbdk dunyosini bilishni talab qilm oqda. Buyuk Suqrot 
o ‘z davrida , , 0 ‘z-o‘zingni bil!“ degan sh iom i o ‘rtaga tashlagan b o Isa, 
yangi davr ,,0 ‘z yoningdagilam i va ulam ing qilayotgan ishlarini ham
bil“ , degan shiomi har q ach o n g id an h am dolzarb qilib q o ‘ydi. Ayni 
shu m uam m oni echishda hozirgi zam on psixologiya ilm i va am a- 
liyotining roli benihoya k attad ir.
A n’anaga aylanib qolgan hodisalardan biri shuki, psixologiya va u 
o ‘rg a n a d ig a n h o d isa la rn i fa q a tg in a u s h b u f a n b ila n b e v o sita
shug‘ullanadigan kimsalar o ‘iganib kelishgan, zéro psixologik hodisalar

---

bilan h a r qanday inson ham tanish bo‘lishi va u inson hayotining 
asosini tashkil etishi kerak. Yangi davr va uning o ‘zgarishlarga boy hayoti 
endi h a r b ir kishining psixik hodisalar qonuniyatlarini bilish va shunga 
m os tarzda oqilona va om ilkorona ish yuritish zaruratini talab qiimoqda.
Keyingi yillarda butun ja h o n miqyosida, shu jum ladan Respub- 
likam izda qaysi soha mutaxassislari b o ‘lishidan qat’iy nazar, ulam i 
psixologik bilim lar bilan qu rollantirish masalasiga alohida e ’tibor 
berilm oqda. Hozirgi sharoitda kelajak avlodni etuk, barkamol inson 
qilib tarbiyalashda o ‘qituvchilam ing o £m i benihoyat oshgan. Shuning 
u c h u n b o ‘lajak o ‘qituvchidan oliy o 'q u v yurtida o ‘z mutaxassisliklarini 
ch uqu r egallashdan tashqari talabalar psixikasidagi yosh va individual 
xususiyatlam i íárqlay olishga, shaxs taraqqiyoti jarayonini kuzatishdan 
to ‘g‘ri psixologik-pedagogik xulosalar chiqara bilishga o ‘rganish talab 
etilmoqda. Chunki bu — ta’lim va tarbiya sirlarini mukammal egallaydigan 
o ‘qituvchiIar tayyorlashning m uhim sharti hisoblanadi.
Psixologiyaning nazariy m uam m olarini chuqur o ‘rganmay turib, 
m azku r fandan hech b o ‘lm aganda sodda va bajarilishi oson b o ‘lgan 
am aliy m ashg‘ulotlar o ‘tkazish ko‘nikm a va m alakalarini egaüamay 
turib, talabalam ing psixik xususiyatlarini bilishga erishib b o ‘lmaydi, 
albatta.
K o‘h n a va hamisha navqiron mamlakatimiz uchun ijtimoiy taraqqiyot 
psixologik n u q tai n az ard a n id ro k qilinsa, m antiqiy tahlil etilsa, 
xalqimizning etnopsixologik bilim lardan ta ’lim va tarbiya jarayonida 
fo ydalanganligi, harbiy y u rish lard a jan g ch ilarg a psixologik ta ’sir 
o'tkazganligi, ularda ishonch va e ’tiqod hissi uyg‘otganligi, m uoma- 
laning veibal va noverbal ko‘rinishlarini amaliyotda qo ‘llanganligi, o ‘rta 
asrlam ing Forobiy, Beruniy, X orazm iy, Ibn Sino singan zabardast 
olimlarining ijodiy mahsuüaridan tortib, to XX asming 30-yillari oralig‘ida 
ilmiy tadqiqotlar qilinganligi bu isbot talab qilinmaydigan haqiqatdir.
0 ‘zbekiston oliy m aktablarida psixologiya o'quv fani sifatida 1928 
yildan o ‘qitib kelinmoqda. (Xuddi shu davrda LS.Vigotskiy 0 ‘rta Osiyoda, 
0 ‘zb ek isto nd a om m aviy m a ’ru z a la r o ‘qiganligi m azkur jarayonni 
tezlashtirgan asosiy om il b o ‘lganligiga hech shak-shubha yocq).
Psixologiya fanining ijtim oiy h ay o td a nufuzi har soniya sayin ortib 
borm oqda. Shu tufayli pedagogik va nopedagogik ta’lim muassasalarida 
u ni o ‘qitish y o lg a q o ‘yila boshlandi. M azkur soha b o ‘yicha yuqori 
m alakali m utaxassislar tay y orlash m aq sad id a 0 ‘rta Osiyo Davlat 
Universitetida 1938 yilda (H ozir M illiy Universitet) logika va psixologiya 
b o ‘lim i ochildi. 50-yillarning 2 -y arm id an boshlab pedagogika ins-

---

titutlarida va bilim yurtlarida psixologiya boklimlari ochildi. Ayniqsa qisqa 
m uddatli 15 va 9 oylik om m aviy psixologlar tayyorlash kurslarining 
ommaviylashuvi psixolog-mutaxassislarga nisbatan b o ‘lgan ehtiyojning 
kuchayganligini bildiradi.
Hozirgi davrda respublikam izning barcha oliy ta ’lim m uassasalari 
va o ‘quv yurtlarida, hattoki m aktablarida psixologik bilim lar alohida 
e ’tibor bilan o ‘qitilmoqda.
M am lakatim izda oliy ta ’lim ko‘p bosqichli tizim ga (bakalavriat, 
m agistratura, kichik ilmiy tadqiqotchi, katta ilmiy tad q iq o tch i) o ‘tish 
m unosabati bilan psixologiya fanini o ‘qitish o ‘ziga xos tashkil etishni 
taqozo etm oqda. Dem ak, talabalarga bu soha b o ‘y ich a bilim berish 
ularda kasbiy ko‘nikma va m alakalam i shakllantirishni takom illashtirish 
uch un quyidagi yirik y o ‘n alish lard a ijodiy psixo logik-pedagogik 
izlanishlam i amalga oshirish lozim b o ‘ladi.