‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

Oliy  ta ’lim  psixologiyasi.  Oliy  maktabning  bosh  mezoni  va  uning 
amaliy  ahamiyati.
Talabalarning psixologik xususiyatlarL  Talaba shaxsi,  xulq atvori 
psixologiyasi,  talabaning  bilish  va  tafakkur  xususiyati.
Oliy  ta ’lim da  milliylik  muammosi.  Milliy  mafkura,  milliy  g ‘oya 
tushunchasi  va  uni  oliy  ta Tim  talabasida  shakllantirish  muammolari.
Oliy  ta ’lim da m a ’ruza  va  sem inar mashgWotlarini tashkil etish- 
ningpsixologik-pedagogik asoslari.  Oliy ta Tim tizimida milliylik muam- 
mosining  o ‘m i,  diniy  bilimlaming  talabalarga  ijobiy  va  salbiy  ta \'siri.
6.1.  Oliy  t a ’lim  psixologiyasi
Oliy o ‘quv yurtlari to m o n id an  tayyorlangan mutaxassilar va ular- 
ning m azkur ixtisoslikda m uvaffaqiyat bilan ish yuritishi o ‘sha sohaning 
m avqeini  y an ada  yuqori  ko‘tarad i.  Oliy  m aktabning  m ahsuloti  — bu 
etishtirilgan kadrlar hisoblanadi.  Shuning uchun oliy o ‘quv yurtlarining 
nufuzi u lam in g  bosh m ezonlarida  o ‘z  ifodasini topadi.  Bular 
qatoriga 
quyidagi  o ‘Ichamlami  kiritish  mumkin:
1)  Oliy o ‘quv yurtida m utaxassislam ing professional tayyorgarligi 
(ulam ing kasb egasi sifatida shakllanganfigi);
2)  O liy  m aktablarda  m utaxassislam i  professional  tayyorlashning 
sifati (um um iy m a iu m o ti, saviyasi,  maxsus bilimlari, amaliy ko‘nikma 
va malakalari);
3)  M utaxassislikka  oid  professional  faoliyatning  m uhim   shart- 
sharoiti,  q o ‘yadigan  talabi,  o ‘ziga  xos  xususiyati  va  boshqalari;
4)  M utaxassis  yoki  bo ‘lg‘usi  kasb  egasining  individual-tipologik 
va yosh xususiyatlari.
Oliy  m aktab  psixologiyasining  dolzarb  muammolari  quyidagilar- 
dan  iboratdir:
1. 
Oliy m aktab tuzilishining etn ik , etnopsixologik va hududiy xusu- 
siyatlariga asoslanib, uni qayta qurish maqsadga muvofiq. Chunki jahon 
ta ’lim i  standartlariga  yaqinlashm oq,  ularga  moslashib  yangi  m uta- 
xassisliklam i  jo riy   qilm oq  va  u la m i  tayyorlashni  (menejer,  broker, 
m arketing,  sosiolog,  sosial  x izm a t,  am aliy  psixolog,  oila  psixologi

---

kabilam i)  m ahalliy  ehtiyojlardan,  k a d rla m i  tayyorlovchi  p rofesso r- 
o ‘qituvchilar mavjudligidan  kelib c h iq q a n   holda rejalashtirm oq lo zim  
(ba’zan  yuqori  malakali  kadrlar  etishm asligiga  qaram asdan  m u ta -  
xassislar tayyorlashga  ruxsat  berilm oqda).
2.  Oliy o ‘quv yurtlarida talabalam i  o ‘qitish,  shaxs sifatida shakllan- 
tirish  (ijtimoiylashuv)  jarayoni  hozirgi  zam on  talablariga  javob  b e ra  
oladigan  m etodlar  (uslublar,  shakllar),  vositalar,  usullar  yangi  m az - 
m un  bilan  boyitilishi,  milliy  qiyofa,  xarakter,  his-tuyg‘ulami  hisobga 
olib,  sa’yi-harakatlar amalga oshirilishi joiz.  Asta-sekin m onologik o ‘qi- 
tish  tizimidan  dialogik,  innovasion  (yangilikka  asoslangan),  ham korlik 
(o‘qituvchi  bilan  talabalar  faoliyatini  uyg‘unlashtirish)  singan  t a ’lim - 
ning yangi turlariga o ‘tish o‘qitish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
3.  Oliy  m aktab  o ‘quv  rejasi,  d astu ri  va  ularga  asoslanib  c h o p  
qilinadgan  darsliklar,  qo‘llanm alar,  ishlam alar,  m a’ruza  m atn la rin i 
qaytadan ko‘rib chiqish, ulami m am lakatim iz hududlari xususiyatlarini 
hisobga olib takom illashtirish, yan ad a puxtalashtirish,  m utaxassislikka 
bevosita  aloqasi  b o ‘lmagan  o ‘quv  fan larin i  (m ateriallarini)  o q ilo n a  
qisqartirish inson  omilini hisobga o lish   demakdir:
a) talabalam ing psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olib,  a u d i- 
toriya mashg‘ulotlarini kichik k urslarda 24 soat, katta kurslarda 28 soat 
qilib belgilash m ustaqil fikrlashga,  ijobiy izlanishga puxta zam in h o z ir- 
laydi ham da ishchanlik qobiliyatiga p u tu r etkazmaydi va bu psixologik 
voqelik bosqichm a-bosqich am alga oshirilishini ta’minlaydi;
b) jahon ilg‘or tajribasiga asoslangan holda nazariy va amaliy bilim lar 
nisbatini  30:70  etkazish  kasbiy  m alakalarini  takomillashtirishga  xizm at 
qiladi;  bizning  mutaxassislar  boshqa  m am lakatlar  kadrlaridan  nazariy 
jihatdan ustunlar,  lekin ko‘nikm alar egallash  ancha zaifdir;  ana sh u  y o ‘l 
bilan kundalik talaba faoliyatini ikki qism ga ajratish imkoniyati yaratiladi 
(9-12;13-17), bu esa, o‘z navbatida, uy topshiriqlarini keskin qisqartirishga 
olib  keladi,  ijodiy  izlanish,  m ustaqil  fikrlash  tanqidiy  m u n osabatn i 
talabalarda  shakllantiradi;  (o‘qituvchilar  nazariy  yuklamasini  280  soat 
qilib  belgilash  o ‘qitish  sifati,  sam aradorligini  oshiradi);
c) o ‘quv dasturini mumkin q a d a r ixchamlashtirish — uni  rejalash- 
tirishni  o so n lash tirad i;  m a ’Ium ki,  2  soatga  m o‘ljallangan  d a s tu r  
mavzusida  o ‘rtacha  30  ta  ilmiy  tu sh u n c h a ,  atam a  mujassam lashgan, 
lekin  ulam ing  mohiyatini  ochib  b erish  ju d a  mushkuldir;  bizningcha, 
yuzakilik  aynan  shundan  kelib  c h iq ad i,  m ulohaza  o ‘m ini  t a ’kidlov 
egallaydi  xolos:  buning  u c h u n   m u h im   tu sh u n c h a la r,  t a ’rif la r , 
teo re m a lar  ta n la b   olinishi,  y o rd a m c h ila rin i  esa  m a n b a la r  b ila n  
tanishishga yo‘naltirish ma’qul, a n a shu n da chalkashliklar barham  topadi;

---

d)  o ‘qitishni  faol  u slu b lar  negiziga  qurish  lozim ,  toki  bunda 
o ‘qituvchi bilan  talaba  ham korligi  ustuvor o ‘rin  egallasin;  test,  bahs, 
ishbilarm onlik  o ‘yinlari,  qiyinlashtirilgan  pedagogik  m uam m o,  evri- 
stik a,  trening,  p six o d ra m a ,  boshqotirm a,  fikrlar  jangi  kabi  faol, 
m ustaqillikka etaklovchi o ‘qitish m etodlari va shakllari oliy ta ’limning 
negiziga  aylansin;  kom pyuterlashgan  ta ’lim ,  m asofadan  o'qitish  (in­
tern e t)  va  hokazolar  z a m o n   talabi,  ehtiyoji,  zaruratidir;
e) darslik va q o ‘llanm alar hajm i o ‘spirinlarning yosh xususiyatlari, 
im koniyatlariga  m u tlaq o   m os  tushishi  lozim,  chunki  17-18  yoshlik 
talabalam ing  diqqat  barqarorligi  60  m inut  atrofida,  m abodo  m atn 
hajm i katta b o ‘lsa,  u ni o ‘zlashtirish darajasi shunchalik qiyin kechishi 
kuzatiladi; radio va televideniya diktori bir bet m atnni (1680 alomatni) 
2  m inutda o ‘qiydi,  b iro q   o'zlashtirm aydi,  agar b u  jarayon psixologik 
jih a td a n  tahlil qilinsa, u  h o ld a  tushunish uchun (ilmiy tilda bitilganligi 
hisobga  olinsa)  3  m arta  k o ‘p   vaqt  sarflanadi;  10  bet  m atnga bir soat 
v aq t  talab  qilinadi,  ag ar  3  ta   fandan  m ustaqil  topshiriq  berilgan 
b o ‘lsa, u taqdirda m atnlam i egallash ko‘rsatkichi yanada pasayib ketishi 
shak-shubhasiz; darslik sahifalari h ar xil shriftda berilishi, ajratib ko‘rsa- 
tishi, qoram tirroq qilinishi,  tagiga chizilishi va hokazolar vosita sifatida 
xizm at qiladi; hatto ja h o n  psixologlari talabiga binoan darslik (qo‘llan- 
m a) paralingvistik, ekstralingvistik, proksemik qonuniyatlarga asoslan- 
gan  holda  yozilsa,  u n ing   m atn la m i  egallash  ko‘rsatkichi  ko‘tariladi, 
ishchanlik  qobiliyati  y o ‘qolm aydi,  aqliy  zo 'riqish,  asabiy  taranglik 
hodisalari  m um kin  q a d a r  kam ayadi.
4. 
Talabalarda fikrlashni shakllantirish,  ijodiy izlanishga o ‘rgatish, 
tanqidiy  tafakkum i  tarkib  to p tirish   —  oliy  m aktab  psbcologiyasining 
d o lza rb   m u am m o la rid a n   b irid ir.  U larda  yuqoridagi  jarayonlarni 
shakllantirish faol ta ’lim iy uslublardan foydalanish natijasida ro ‘yobga 
chiqishi  m um kin.  S h u n in g d ek ,  m ashg‘ulotdan  tashqari  davrlarda, 
m ustaqil faoliyatni am alga o shirishda yoki o ‘qituvchi tom onidan unga 
talab alam i  o ‘qitish  o rq ali  erish ilad i,  xolos.  Maxsus  m ashg‘ulotlar 
ularga mustaqil  ravishda b ilim   olish vositalari bilan qurollantiradi:
a)  fan to ‘garaklari,  tezis,  referat,  kurs  ishi,  bitiruv  ishi,  birlamchi 
m anbalar bilan shug'ullanish kezlarida muayyan maqsad amalga oshadi 
va u  yoki bu darajada shaxsiy, prosessual xislatlari tarkib topa boshlaydi;
b) iste’dodli talabalar faoliyatini tashkil qilish; birinchidan, fanlar 
b o ‘yicha erishilgan k o ‘rsatkichlar iste’dodning aynan o ‘zi emas, albatta 
b u   birgina  m ezoni,  xolos;  ikkinchidan,  iste’dod   topshiriqlar  rang- 
barangligini tushunish va u la m i echishni uddalash; uchinchidan, ijodiy 
un surlam ing  mavjudligi  va  uzluksizligi;  to ‘rtinchidan,  vaqt  tejam- 
148

---

korligi,  bashorat  qilish  layoqatining  m avjudligi;  beshinchidan,  n o - 
standart  topshiriqlam i  bajarish,  shuningdek,  shartlari  etishmasligi  va 
ortiqchaligini  payqash  (sezish)  yoki  antisim patiyaga  moyillik  hukm  
surishi;  maxsus dastu r asosida,  alohida  tartib d a  m ashg‘ulotlar uyush- 
tirish;  ijodiy  izlanishni  xohish,  layoqat,  m ayil  va  m otivdan  kelib 
chiqqan  hoida  tashkil  qilish  iste’dodlilar  kam o lotin i  oqilona  am alga 
oshirish  bilan  yakunlanadi.
5. 
Talabalam i  milliy  g ‘oya  va  m illiy  istiqlol  m afkurasi  ruhida 
tarbiyalashni  am alga  oshirish  m u h im   m u am m o la r  sarasiga  kiradi. 
Vatanparvarlik,  fldoiylik  yuksak  his-tuyg‘u la m i  talabalarga  maxsus 
ravishda  sh akllantirish  orqali  ham d a  ijtim oiy-siyosiy  fan  asoslari 
mohiyatiga singdirish yordami bilan ulam ing ongiga yo‘naltirish hoziigi 
zam on oliy m aktab psixologiyasining dolzarb m asalalaridan b in sifatida 
alohida aham iyat  kasb etadi.
Yuqoridagi m uam m olam i hal qilish ta iim -ta rb iy a  jarayonini tako- 
millashtirishga xizm at qiladi,  sifat darajasini  orttiradi.
Tadqiqotlarda  talabalar  deganda,  m o d d iy   va  m a’naviy  ishlab 
chiqarishda ijtim oiy hayotga va  m utaxassislikka oid  rollam i m uayyan 
qoida  va  maxsus  dastur  asosida  bajarishga  tayyorlanayotgan  ijtimoiy 
guruhi  tushuniladi.
Oliy  o ‘quv  yurtidagi  ta iim n in g   o ‘ziga  xos  xususiyatlari  talaba- 
lam ing boshqa ijtim oiy guruhlar bilan (u lar xoh rasm iy, xoh norasm iy 
boiishidan  q a t’iy nazar)  m uloqotga  kirishi  u c h u n   m uhim   im koniyat 
yaratadi.  Talabalik  davrining  asosiy  xususiyatlaridan  biri,  ijtim oiy 
etuklikning  jadal  surat  bilan  ro ‘yobga  chiqishidir.  Talabalik  davri 
o ‘spirinlikning  ikkinchi  bosqichidan  iborat  b o iib ,  17-22-25  yoshni 
o ‘z  ichiga  oladi  va  o ‘zining  qator  b etak ro r  xususiyatlari  va  qaram a- 
qarshiliklari bilan xarakterlanadi. Shu boisdan o ‘spirinlik davri shaxsning 
ijtimoiy ham da kasb mavqeini anglashidan boshlanadi.  M azkur pallada 
o'spirin  o ‘ziga  xos  ruhiy  inqiroz  yoki  tanglikni  boshidan  kechiradi, 
ju m lad a n ,  k a tta la rn in g   h a r  xil  k o ‘rin ish d a g i  (unga  yoqish  yoki 
yoqm asligidan  q a t ’iy  nazar)  ro lla rin i  te z   s u r ’a tla r  bilan  b ajarib 
ko‘rishga intiladi, turm ush tara n in g y a n g ijih a tlarig a  ko‘nikaboshlaydi. 
Katta  odam lam ing  turm ush  tarziga  o ‘tish  jarayoni  shaxsning  kam ol 
topish xususiyatlariga b o g iiq  ichki q arshiliklam i keltirib chiqaradi.
6.2.  Oliy  ta ’limning  bosh  m ezoni  va  uning 
amaliy  aham iyati
Davlat  t a i i m i   stan d artlarin i  ishlab  c h iq ish   va  u lam i  y an ada 
takomillashtirish  oliy  m aktab  psixologiyasi  fani  oldiga  „inson-inson“ ,

---

ya’ni „subyekt-subyekt“  munosabatlarini oqilona, odilona va omilkorlik 
bilan  hal  qilish  vazifasini  q o ‘yadi.  Oliy  o ‘quv  yurtlari  tom onidan  
tayyorlanayotgan  mutaxassislar  va  ulam ing  m azkur  ixtisoslikda  m u- 
vaffaqiyat bilan faoliyat ko‘rsatishi, ish yuritishi o ‘sha sohaning mavqeini 
muayyan  darajada yuqori  ko‘taradi.  Oliy  m aktabning  mahsuloti  —  bu 
ta y y o rla n a y o tg a n   k a d rla ri  sa n ala d i,  x u d d i  shu  bois  oliy  o ‘quv 
yurtlarining  n u fo ‘zi  ulam ing  bosh  m ezonlarida  o ‘z  ifodasini  topadi. 
Bular qatoriga  quyidagi  m ezonlam i  kiritish  maqsadga muvofiqdir:
1.  Oliy  o ‘quv  y u rtid a   m u taxassislarning  kasbiy  tayyorgarligi 
(m u a y y a n   p ro fe s s io g ra m m a ,  p ro fe ssio g ra fiy a ,  psix o g ram m ag a 
asoslangan h o ld a ulam in g  kasb egasi sifatida shakllanganligi).
2.  Oliy m aktablarda  mutaxassislami  kasbiy  tayyorlashning darajasi, 
sifati (ulaming um um iy m a’lumotliligi, saviyasi, maxsus bilimlari, amaliy 
ko‘nikma va malakalari, turli vaziyatlarda ulardan foydalanish imkoniyati).
3.  M utaxassislikka oid kasbiy faoliyatning m uhim  shart-sharoitlari, 
qo‘yadigan  talabi,  o 'ziga  xos  xususiyatlari  („inson-inson“ ,  „inson- 
texnika“ ,  „in so n -o b ra z “  va boshqalar).
4.  Mutaxassis yoki bo‘lg‘usi kasb egasining individual-tipologik (tem ­
peram ent,  irsiy  alom atlar,  tug‘m a  m ayllar), jins  va  yosh  xususiyatlari 
(ilk o ‘spirinlik, o‘spirinlik va bunda biologik rivojlanishning ta’siri, o ‘mi).
O datda, oliy m aktab ta ’limi (o ‘qitish tizim i) ikki yoqlama (o‘zaro 
ta ’sir  o ‘tkazishga)  y o ‘nalgan  aqliy  jara y o n   (obyekt  bilan  subyekt, 
subyekt-subyekt  ten g   huquqli  m u n o sab atlard an  iborat)  b o ‘lib,  bu 
saboq  oluvchi  (talab a)  bilan  saboq  beruvchi  (o ‘qituvchi)lam ing  faol 
qatnashuvida o ‘z ifodasini topuvchi ham korlik faoliyati va shaxslararo 
m uom alasidan iboratdir.  Buning natijasida talabada o ‘zaro ta’sir orqali 
m uayyan darajadagi bilim lar,  kasbiy k o ‘nikm alar,  malakalar,  odatlar, 
uquvlar  hosil  b o ‘ladi.
0 ‘qituvchining  talabaga  ta ’sir  o ‘tkazishi  natijasidagina  mazkur 
narsalar  (bilim ,  k o £nikm a,  m alaka,  odat)  tafakkur  yordam ida  aql- 
idrok tufayli  shakllanishi  m um kin,  b u   esa  o ‘z  navbatida,  ruhiy zo ‘ri- 
qish, asabiy taranglik, jiddiylik, faollikni va intilishni vujudga keltiradi. 
T a’lim talaba shaxsining faollik k o ‘rsatishi uchu n zarur shart-sharoitlar 
tug‘dirish  im koniyatiga  ega,  ch u n o n c h i,  saboq  oluvchi  faoliyatini 
uyushtiradi (tashkillashtirishga yordam  beradi), uni maqsadga muvofiq 
yo‘naltiradi,  jara y o n n in g   kechishini  n azorat  qiladi  ham da  axborot, 
m a ’lum ot,  xabar,  vosita,  usul,  operasiya  kabilar  bilan  ta ’minlaydi.
Shuni  alo h id a   t a ’kidlab  o ‘tish  joizki,  talabalam ing  bilim  olish 
qobiliyati,  iste’d o d i,  zehni  va  uquvchanligining  rivoji  ko‘p  jihatdan 
uchta m uhim  om ilga bog'Iiqdir.

---

1. Talabalar tom onidan o ‘zlashtirilgan bilim lar va k o ‘nikm alam ing 
puxtaligi,  barqarorligi,  m ustahkam ligi  (chunki  u la m i  o ‘zlashtirish 
jarayonida  b a’zi bir salbiy qusurlik jihatlari  kelib q o ‘shiladi).
2.  0 ‘quv  va  tarbiyaviy  ishlam i  oqilona  tashkil  etish  va  nazorat 
qilish — talabalaming o ‘qishga m unosabatlarining (motivasiyalarining), 
ya’ni ichki turtkilari majmuasining  m uhim  shartidir (talaba shaxsining 
o ‘ziga xos xususiyati,  mavzuning ijtimoiy-shaxsiy aham iyatliligi, o ‘quv 
fani b o ‘lim ining dolzarb  m uam m olarga boyligi va hokazo).
3.  Talabalam i mustaqil  (faol,  ijodiy,  nostandart)  ravishda oqilona 
bilim  olishga o ‘rgatish  (o‘qituvchining  tinglovchilarda  m ustaqil  aqliy 
faoliyat  uyushtirish  va  tashkil  etish  usullari,  vositalari,  texnologiyasi 
bilan  ishlash  ehtiyoji,  m otivi,  m ayili,  qiziqishi,  hissiy  intilishini 
uyg‘otishi) va bu sohada muayyan m aslahatlar, tavsiyalar ishlab chiqish 
um um iy m aqsad nam oyon b o ‘lishining kafolati  (garovi)  dir.
Shuni unutmaslik lozimki, oliy m aktablarda fan asoslarini egallash 
sifati,