‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

Uch tarkibli termin-birikmalar: global kompyuter tarmog
7, 
internet
xizm ati turlari, xalqaro soliq konvensiyasi, valpi ichki mahsulot, aviatsi-
yani boshqarish markazi, erkin uchish hududi, taktik jangovar mashg'ulot,
chim ustida xokkey
va sh.k.
To‘rt tarkibli termin-birikmalar: axborot muhofazasini su g u rta qil-
ish, qarzni bo ‘lib to ‘lash muddati, raketa eltuvchi dengiz aviatsiyasi, ju ft
konturli turboreaktiv dvigatel, fiskal xotirali nazorat mashinasi
va sh.k.
Besh va undan ortiq tarkibli termin-birikmalar: p u l birligi rasmiy
darajasiningpasayishi,qattiqyoqilg'i bilan ishlaydigan to'g'ri oqimli ha-
vo-reaktiv dvigatel,suvosti kemasiga qarshi boshqariladigan reaktiv qurol
, talabning oshib ketishi bilan bog'liq inflyatsiya, moliyaviy va iqtisodiy
hisob-kitoblarda qo ‘llanuvchi vaqt birligi
va sh.k.
0 ‘zbek tili terminologiyasi tizimada semantik y o ‘l bilan yasalgan ter­
minlar ham ko ‘zga tashlanadi . Terminlar sistemasida metaforaning o ‘mi 
va rolini o ‘rganish XX asming 60-yillaridan boshlangan edi. M. Pavlovan- 
ing ta ’kidlashicha, termin-metaforaning yuzaga kelishi har doim aniq in- 
dividning ijodiy akti bilan boshlanadi. M etaforik ijod aktida albatta ikkita 
shaxs, y a ’ni metaforani yasovchi va ushbu metaforaning mazm un-m a’nos- 
ini idrok etuvchi qatnashishi shart. Aks holda obraz, o ‘xshatish, analogiya 
tom m a’nodagi m etafora bo‘lmaydi. Zotan, uning asosiy, y a’ni m a’himot 
(informatsiya) uzatish va muloqot vositasi sifatida xizmat qilish vazifasi 
y o ‘qoIishi mumkin (Pavlova, 1998).
Semantik kalka (metaforalashish)da kelib chiqishi jihatidan chet tiliga 
xos b o ‘lgan yangi m a’noni o ‘zbek tili lug‘at tarkibida ishlatilib kelayotgan 
so‘z o ‘zlashtiradi. Globallashuv, internet va kompyuterlashtirish zamoni- 
da o ‘zbek tili tomonidan o ‘zlashtirilayotgan ruscha-baynalmilal terminlar, 
xalq turm ush tarzining turfa jabhalarini qamrab olgan holda, o ‘zbek adabiy 
tili lug‘at tarkibidan mustahkam o ‘rin egallamoqda.
0 ‘zbek tili terminologiyasi, xususan, ilmiy-texnikaviy terminologiya 
ham semantik kalkalash yordamida muttasil boyib bormoqda. M a’noviy 
kalkalash jarayonida muayyan ruscha-baynalmilal ilmiy-texnikaviy ter- 
minning m a’nosini ifodalash o ‘zlashtiruvchi, y a’ni o ‘zbek tilidagi muta- 
nosib, mos leksik birlikka yuklatiladi. Ruscha-baynalmilal ilmiy-texnika­
viy term inlam i semantik kalkalash oqibatida yangi m a’no kasb etgan asl 
o ‘zbekcha so‘zlar til terminologiyasi tizimining taraqqiyotida munosib 
ulushga ega.
Quyida misol tariqasida keltirilgan terminlar bevosita semantik (meta-
88

---

forik) kalkaning mahsuli hisoblanadi: 
barmoq
(tex.palets), 
oziqlash//
oziqlantirish
(tex. pitaniye), 
quloq
( tex. uxo), 
ко ‘yla k
(tex. rubashka), 
yeng
(tex. rukav), 
yostiq
(tex. podushka), 
belbog ‘
(tex. poyas), 
cho ‘ntak
(tex. karman), 
qalpoq
(bot. shlyapka), 
qalpoqcha
(tex.golovkaA 
tish
(tex. 
zub, zubets), 
tirsakli
( tex. kolenchatiyy, 
jism
(mat.;fiz.telo), 
tuxumhujayra
(
biol. yaytsekletka) va sh.k.
Terminlarning meforalashishi quyidagi y o ‘llar bilan amalga oshiriladi:
tashqi yoki shakliy o ‘xshashlik asosida: 
barmoq halqasi, yashil kompy-
uter, tumshuq
(kema tum shug‘i), 
tuynuk, quti
(harb. magazin qutisi), 
zam-
buru g
‘ (tib.), 
saraton
(tib.) va sh.k.;
vazifalaming o ‘xshashligi asosida: 
elektron hamyon, elektron armiya,
manzil niqobi, qalpoq qurilmasi
va sh.k.;
harakat tarzi o ‘xshashligi asosida: 
sun ’iy tafakkur, sukut (internet),
boshi berk holat, та 'lumotlar bo ‘lagi
va sh.k. ;
rang-tusdagi o ‘xshashlik asosida: 
yolg'on simvol, avvalgi iz, qaynoq
almashtirish, davriy halqa
va sh.k.;
amaldagi terminni yangi tushunchani ifodalash maqsadida qo‘llash 
asosida: 
tezkor xotira
(main memory), 
ко ‘zgu
(mirror), 
tarmoq choki
(net­
work wearing), 
elektron aravacha
(shopping cart program) singari term in­
lar intem ent terminologiyasida keng qo ‘llanmoqda (Saidqodirova, 2018, 
21).