|
ivasasimon
(kit),
tumshuqsimon, zanjirsimon
(biol.),
odamsimon, qisqichbaqasimon, kitsimon, krotsimon
(ko‘rsichqon-
lar),
о ‘rgimchaksimon, maymunsimon, tatinsimon
(masalan, burunduqlar,
olasichqonlar),
mushuksimon, itsimon, bug'usimon.
B a’zantibbiyot,kim yo
va anatomiyaga doir tushunchalami ifodalashda qatnashadi:
bargsimon
(tib. barg),
gazsimon, qalqonsimon
( anat. bez),
ipsimon, kipriksimon
va
80
sh.k. Biologiyada
nashtarsimon
(barg, yaproq),
ко 'zachasimon
(gul), sing-
ari sifat-terminlar qo‘llanadi.
-aro
so‘z affiksli so‘z yasovchi model
Asl turkiy -aro (“promejutok”) so‘z - affiksli ushbu sermahsul model
ilmiy va texnikaviy sohaga xos terminlami yasashda faol ishtirok etadi: :
xalqaro, q it’alararo, planetalararo, fanlararo, korxonalararo, millatlara-
ro, xojaliklararo, hujayralararo
(biol. hujayra ),
qobirg'alararo
(tib. qo-
birg‘a), turlararo (biol.tur ),
zonalararo, banklararo
(iqt.) va sh.k.
be-
prefiksli so‘z yasovchi model
Kelib chiqishi jihatidan fors - tojik tiliga xos
be-
prefiksli ushbu kam
mahsul model asosdan anglashilgan sifat, fazilatning mavjud emasligi,
yo'qligini ifodalaydi:
betaraf, bevosita
(harb. vosita ),
begunoh, bexatar,
bevatan
va sh.k.
no-
prefiksli so‘z yasovchi model
Fors-tojik tilidan ancha barvaqt o ‘zbek adabiy tiliga kirib kelgan
no-
old
q o ‘shimchali m azkur kammahsul model ishtirokida inkor m a’nosini
bildiruvchi sifat-terminlar yasaladi:
nomahfiy, noqonuniy, noma ’him
(harb.
m a’lum),
nodavlat, notijorat, noaniq
(lingv. aniq
), nochiziqli, norasmiy,
nostandart, nokontakt, nobiologik, nokristallilik
va sh.k.
ser-
prefiksli so‘z yasovchi model
Forscha - tojikcha ser - prefiksli bu mahsuldor model ot so‘z tur-
kumli so‘zlardan asosda voqelangan m o‘l-k o ilik m a’nosini ifodalovchi
sifat-terminlami yuzaga chiqaradi:
sersuv, sergo ‘sht, seryomg ‘ir, serildiz,
serkepak, sersut, sertola, serchiqit, serunum
va sh.k.
Ser-
prefiksli modelning nafaqat so f o ‘zbekcha (turkcha) shuningdek,
forscha-tojikcha, arabcha va ruscha-baynalmilal leksik birliklardan ham
sifat-terminlar yasashini alohida ta ’kidlash kerak bo ‘ladi-
serdaromad,
sermahsul
va sh.k.
kam -
prefiksoidli so‘z yasovchi model
Kam-
o ‘zbek tili grammatikasiga tegishli b a’zi bir asarlarda qo‘shma
sifatlaming birinchi komponenti tarzida baholansa, boshqa birlarida pre-
fiksoid sifatida belgilanadi.
Ilmiy terminologiyada ancha mahsuldor hamda faol hisoblanuv-
chi
kam-
prefiksoidi qatnashgan model boshlang‘ich asosdan anglashil
gan m iqdom ing ozligi m a’nosini ifodalovchi sifat-terminlami yasaydi:
kamqon, kamsut, kamsuv, kamhosil, kamdaromad, kamxarj, kamxarajat,
kamquvvat, kamchiqim, kammahsul
va sh.k.
81
-(v) iy
affiksli so‘z yasovchi model
Arab tilidan o ‘zlashgan -
(v) iy
affiksli model ot turkumidan sifat-ter-
minlarni yasash uchun xizmat qiladi.
-(v) iy
affiksli model unli fonemelar bilan tugagan otlardan tubanda-
gi terminlami hosil qiladi:
konstitutsiyaviy, yadroviy, kimyoviy fizikaviy,
та ’noviy fuqaroviy, samoviy, kolliziyaviy
(kolliziya),
oilaviyfazoviyv
a sh.k.
Undosh fonema bilan tugagan otlardan nisbiy sifat-terminlar yasaydi:
miqdoriy, та ’m uriy harbiy, tibbiv, qonuniy, intizomiy iqtisodiy, majburiy,
ixtiyoriy, majoziv, tahliliy, tavsifiy, tanqidiy,turkiy, fo rsiy
va sh.k.
-(v)iy
affiksi qo‘shilishi natijasida -
a
,
-at
bilan tugaydigan arabcha
otlar ushbu q o ‘shimchlarini tushirib qoldiradi:
milliy
(millat ),
siyosiy
(si-
yosat),
ijtimoiy
(ijtimoiyot),
moddiy
(modda),
та ’naviy
(m a’naviyat),
та ’rifiy
(m a’r if a t),
tijoriy
(tijorat) va sh.k.
Yuqorida keltirilgan ashyoviy misollar o ‘tgan asming 60-yillarida
kammahsul deb topilgan
(v)iy
affiksining (Kononov, 1960; 152) hozirgi
vaqtga kelib nisbatan unum li affiksga aylanganligidan dalolat beradi.
Kezi kelganda aniq fanlar terminologiyasida
(v)iy
affiksi ishtiroki-
da atoqli otlar (kishi ismlari, jo y nomlari va sh.k.) asosida yuzaga chiqqan
kyuriy, nilsboriy, eynshteyniy, hamroboyeviy, poloniy
(Poloniya-Polshaning
lotincha nomi),
prometiy
(Prometey-afsonaviy qahramon) kabi familyaviy
tenninlar (Lotte, 1961, 427)ning keng qo‘llanishini ta’kidlash o ‘rinli.
Fe’llardan sifat-terminlar yasashda quyidagi modellar faol sanaladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
