‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

To‘qqizinchi mavzu: Sifat-terminlar, fe’l-terminlar
va qo‘shma terminlarning yasalishi
Reja:
1. Ismlardan sifat-terminlaming yasalishi.
2. Sifat - terminlarning fe’llardan yasalishi.
3. F e’l -term inlarning hosil qilinishi.
Asosiy tushunchalar: ismlardan у asalgan sifat-terminlar, f e ’llardan
yasalgan sifat-terminlar, prefiks, sermahsul, kammahsul, gibrid termin,
f e ’l-terminlar, qo'shm a terminlar, model, komponent, termin-birikmalar,
termin-element.
M a’lumki, ot so‘z turukumiga xos leksik birliklaming termin tarzida 
qo ‘llanishi bo‘yicha so‘z turkumlari qatorida yetakchilikka egaligi hech kim 
uchun yangilik emas) Shu bilan birga, ilm-fan tilida (ya’ni mavjud ilmiy 
adabiyotda qoilangan) maxsus tushunchalami ifodalaydigan hamda termi- 
nologik nomlarga doir barcha talablarga javob beradigan terminlar o ‘mida 
ham fe’l (fe’ldan yasalgan bir o ‘zakli ismlar), ham sifat, ham ravishlaming 
erkin ishlatilishi mumkinligini ta’kidlash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Sifat-terminlarning yasalishi. 
M orfologik usul bilan hosil qilingan 
sifat-terminlar quyidagi ikki guruhga taqsimlanadi: 1) ismlardan yasalgan 
sifat-terminlar; 2) fe’llardan yasalgan sifat-terminlar.
Ismlardan sifat-terminlar yasashda tubandagi modellar qatnashadi:
-li
affiksli so‘z yasovchi model
Sof o ‘zbek(turk)cha 
-li
affiksli so‘z yasovchi model quyidagi m a’noli 
term inlam i yuzaga chiqaradi:
a) boshlang‘ich asosda nomlangan egalik, mavjudlik, borlikni ifo­
dalaydi : 
zaharli, misli, sharikli, kislotali, tuzli, yarog ‘li, fosforli, dukkakli,
to ‘yim li
va sh.k.;
b) dastlabki asosning predmetlik nomini bildiradi: 
zararli, muddatli,
maqsadli, qimmatli, nuqsonli/foydali
va sh.k.;
79

---

v) nimagadir yaroqlilikni anglatadi : 
yaroqli, yeyimli, yeyishli, xavfli,
ichimli
va sh.k.
-siz
affiksli so‘z yasovchi model
-siz
affiksli sifat-terminlar - / / affiksli sifat-terminlarning antonimi, 
y a ’ni ziddi 
(gilzali-gilzasiz, sivolli-stvolsiz, m o y n a li - m oyn asiz , gazli
gazsiz, temirli-temirsiz
va sh.k.) b o ‘lib, quyidagi m a’nolami ifodalashga 
xizmat qiladi:
a) boshlang‘ich asos orqali ifodalangan narsaning mavjud emasligi: 
ishsiz, aybsiz, vizasiz, gunohsiz, nikohsiz, xavfsiz, dalilsiz, jcirangsiz, qurol-
siz, m ab la g ‘siz, kreditsiz, tutunsiz, m o'ljalsiz (o'q otish), m inasizva
sh.k.;
b) dastlabki asosning oz m iqdordaligmi k o‘rsatadi: 
jirsiz
(jir 
), tuzsiz
(t\xz), suvsiz
(suv ) va sh.k.
- 
chan
affiksli so‘z yasovchi model
-chan
qo ‘shimchali ushbu kammahsul model tub hamda yasama 
fe’llardan yasalgan ot turkumli so‘zlardan “qat’iy ravishda namoyon 
bo‘luvchi fazilat, xarakter belgisi va m oyillik”ni ifodalaydagan terminlar- 
ni hosil q ila d i: 
yashovchan, o'zgaruvchan, sezuvchan, uchuvchan (
kimyo. 
uchuv), 
eruvchan, ko'rinuvchan
(harb. ko ‘rinuv), 
tovlanuvchan, sochilu-
vchan
(fiz. sochiluv), 
egiluvchan
va sh.k.
-chil
affiksli so‘z yasovchi model
-chan
qo ‘shimchasining fonetik turi b o ‘lmish kammahsul 
-chil
af­
fiksli so ‘z yasovchi model biron narsaga b o ‘lgan “moyillik, berilganlik” 
m a’nosini anglatuvchi chegaralangan miqdordagi terminlarm yasashda qa- 
tnashadi: 
dardchil, izchil, xalqchil, epchil
va sh.k.
-sim on
affiksli so‘z yasovchi model
M azkur model hozirgi o ‘zbek tili zoologiya hamda biologiya termin- 
lari tizimida o ‘xshashlik, bir xillik m a’nosini ifodalovchi nisbatan salmo- 
qli miqdordagi leksemalami hosil qilishda o ‘z ifodasini topgan. 
-simon
affiksli sifat-terminlar m a’no jihatidan rus tilidagi ikkinchi komponenti “ ... 
podobniy”, 
.obrazniy”, “vidniy” elementlaridan tashkil topgan qo ‘shma 
sifatlarga muvofiq kelib, boshqa terminologik tizmlarda ham faol ishla- 
tilishi bilan ajralib turadi: