‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

Affiksatsiya usuli bilan yasalgan ot turkumli termin
(turdosh ot) lar
1. 
Ot (sifat) turkumli so‘zlardan yasalgan terminlar
-chi
affiksli so‘z yasovchi model
0 ‘ta sermahsul va turg‘un hisoblanmish 
-chi
affiksli model hozir­
gi o ‘zbek terminologiyasi tizimida amaliy qo‘llanishda qolayotgan kat- 
ta miqdordagi terminlar bilan ifodalangan. Mazkur model turdosh otlar 
yasovchi modellar qatorida eng mahsuldorligi va faolligi bilan ajralib 
turadi (Gulyamov, 1955; Shoabdurahmonov, 1980; 175-178; Begma- 
tov 1985;132-133). M azkur model ot so‘z turkumidan aksariyat shaxs 
oti, ish-harakatni bajaruvchi, biron kasb bilan shug‘ullanuvchi, ijtimoiy 
mansublik (Sherbak, 1977; 103; Sravnitelno-istoricheskaya grammatika 
1988;144-146) kabi m a’nolam i ifodalovchi otlami hosil qiladi.
-chi
affiksining tarixiy taraqqiyoti jarayonida harakat-holat, kasb-hunar, 
mutaxassislik m a’nolami ifodalashi ravshan namoyon bo‘ladi. VII-XIV asr 
qadimgi turkiy runik hamda eski turkiy til yozma manbalarida ushbu affiks 
(-cill-ci)
ishtirokida yasalgan 
bedizdi
( rezchik po derevu, kamnyu, vayatel) 
(DTS,90), 
bitkaci
(pisets, pisar)(DTS,10), 
ayguci
(sovetnik)(DTS,28), 
alimci
(zaimodavets, kreditor) (DTS,35), 
altunci
(zolotix del master) (DTS,40) 
singari juda ko ‘p terminlar qo‘llangan. Mahmud Zamaxshariy qalamiga 
mansub “Muqaddimat ul-adab” lug‘atida bu qo‘shimcha ishtirokida yasal­
gan, turli kasb va hunar egalarini anglatuvchi yigirmadan ortiq nomlar qayd 
etilgan: 
pa xsa ci
(vozvodyashiy glinobitniye steni), ragcz'(maslodel;, 
cagirci
(vinodel), 
bicaqci'i
nojovnik) va sh.k. (Dadabayev, 1990; 80).
0 ‘zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy “M uhokamat ul- 
lug‘atayn” asarida -
ci//-ci
affiksining vazifasiga alohida diqqat qaratgan 
holda, uning 
qurci, xizanaci, yaragdi, cavganci, nayzaci, Sukurci, yurtci,
silanci, axtaci, qusci] barsci, qoruqci, tamgaci, jibaci, yorgaci, hdlvaci,
kemaci, qoyci
singari turfa mansab va rutbalam i ifodalashdagi faolligini 
ta ’kidlaydi. Alisher Navoiyning yozishicha, 
qazci, quvci, tumacT, kiyikci,
tavusqanci
kabi qush ovi bilan b o g iiq k o ‘pgina term inlar ham ushbu af­
fiksi k o ‘magida yasalgan (Alisher Navoiy, 1967; 116-117).
Ilmiy-texnikaviy inqilob davrida, globallashuv, internet va kom- 
pyuterlashtirish asrida 
-chi
affiksli modelning so‘z yasash imkoniyatlari va 
doirasi bir necha barobar oshib ketdi.
Ushbu modelning so‘z yasashdagi vazifasi o ‘zbek tilining terminologik 
so ‘z yasalish m e’yorlarida ham yaqqol namoyon b o ‘ladi.
63

---

-chi
bilan yasalgan otlaming m a’noviy o ‘ziga xosliklari u qo‘shilayot- 
gan o ‘zakka hamda uning o ‘ziga tegishli b o ‘lgan xususiyatlar ta’sirida 
shakllanadi.
-chi
affiksli ot - terminlar semantik strukturasiga ko‘ra, bir qancha gu- 
ruhlarga b o ‘linadi.
1. 
Biron bir kasb-hunar, mutaxassislik bilan shug‘ullanuvchi subyekt 
nomini ifodalovchi terminlar: 
traktorchi, sportchi, vositachi, neftchi, ka-
belchi, elektrchi, ekskavatorchi, hisobchi, soliqchi, uchuvchi, to ‘quvchi
va 
sh.k.
Um um iy hodisalar hamda kasb-hunar, mutaxassislik terminlari qatori 
ulam ing o ‘z terminologiyasiga ega b o ‘lgan turli soha va yo ‘nalishlari ham 
mavjuddir.
-chi
affiksi kasb-hunar, mutaxassisliklaming umumiy m a’nosini bildi- 
ruvchi so‘zlarga qo‘shilib, ushbu kasb-hunar va mutaxassisliklarga taal- 
luqli ot-terminlami yasaydi: