‘zbekist0n respublikasi oliy va 0

Наг Ыг 1а1аЬа "Л _(ат ]а(1уаН<1а то э Ыиа уогиуда еда
ЖчгиШ ;>тйбяии& '•
То/к_кО|

А ълочи

2. 
   Я х ш и
   
3. 
   Уртача
   
4. 
   А ълочи 51 Я хш и
   

З а п и а Н I 4
Б ю д ж е т
Кин'1рак1'
Б ю д ж е т К о н т р а к т К о н т р а к т
~ >1 н |» * | из б

Ви ц1утпаИаг '\1 _(ат”<1ад1 “Та1_косН’' таШошс1ад1 д1утаиаг Ы1ап Ыг хП.


3.37-гаэш.


Вида ко‘р д1утаШ а1ода1аг
Accessda епд ко‘р до‘11атккИдап aloqalaгdan Ьш Ыгда ко ‘р ч1утаШ а1ода1а^г. Yodmgizda ЬоЧва, Ыг I Ьс^ад 1 2-пизо1 исЬип исЫа jadval Шгдап edik: 1.4-jadval азоз1у, 1.5-jadval уа 1.6-jadvallaг еэа таЧитоШ jadvallaг. МаЧитоШ jadvallaг asosida 1.4-jadvalIli 1.7-jadval ко‘птзЫ да кеШМ1к уа и1аг oгasidagi а1о-
Яаш 1.4-газт ко‘п т з 1 ^ а tasvirladik. Магкиг bobda азоз1у
уа1ш Accessda 1оуШа1азЬшпд 1кк1 хП ивиИт уа ипда т а ’1ито1 кп-ШэЬт ko‘гdik. Ког^гикил yordaшida 1.5-jadval уа 1.6-]аа- уаИагш 1оуШа1азЬигаппг уа и1агда шов д1утаиаггп ккиапиг (3.38, 3.39-, 3.40-газш1аг).

-91 -

M A ’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQAR1SH SISTEMASI (ACCESS W INDOW S- 9 Х / 2000 UCHUN)

3.40-rasmda tasvirlangan «J_asosiy» jadvalning «Fakultet» nomli maydoni bilan 3.39-rasmda tasvirlangan ma’lumotli

«J_fakultet» nömli jadvalning «Fakultet» nomli maydonlarini taqqoslab, quyidagiga amin boiamiz: «J_fakultet» jadvalida fa- kultetlarning nomi bir martadan ishtirok etsa, «J_asosiy» jadvalda esa ular ko‘p martadan ishtirok etadi. Xuddi shuni «J_asosiy» jad­ valning «Viloyat» maydoni bilan «J_viloyat» jadvalning «Viloyat» maydonlari orasida ham kuzatish mumkin, ya’ni «J_viloyat» jad­ valida viloyatlaming nomlari bir martadan uchrasa, «J_asosiy» jad­ valda ular ko‘p martadan ishtirok etadi. Shuning uchun ham ma’­ lumotli jadvallar bilan asosiy jadvallar orasidagi bu ko'rinishdagi aloqalarga birga ko'p qiymatli aloqalar deb ataladi.
1 Тошкент in. 2Тошкент

3. 
   Самарчан^
   
4. 
   Сирдарё 5 Жиззах 6 Бухоро 7 Навоий
   

8. 
   [^ашцадере
   
9. 
   Сурхондере
   
10. 
    ( D a p F O H a
    
11. 
    Андижон
    
12. 
    Неманган
    
13. 
    Хораэм
    
14. 
    ^ара^елпон; А
    

ь: H I « 11
(Счетчик^ л!_{Запис Г ►I »I} 3.38-rasm.
ш ^{Ж _Ф акультет : таблица}
Фак_код 1 Факультет
1 Х И М |
₁ 2 XX
_Ti З Х М
1 Запись; м | < 1| 1 ►|и |н »

3.39-rasm.

- 92 -

M A’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQAR1SH SISTEMASI (ACCESS W IN D O W S-9 Х / 2000 UCHUN)


Ж_dCOCИЙ' IdórtMld

| То ш н о е Э.		0—!а—00 ХИМ	3 Ануижо«	92
2 Ахмедов И.		l—Ia—02 XX	1 Сакарцамд	84
3 Собирав КГ.		3-2а-02 ХМ	1 Ташкент	86
4 ПиуииСйP.O.		0-м-01 ХИМ	2:БуЛиуи	79
J’Мансуров Г.Ш.		!-2а-98 XX	5 Гошхе.нш	80
бНосиров Б.А		l-Sa-02 XX	1 Сирдаре	96
7 Валиев А£.		З—За—01 ХМ	2 Фаруона	81
1	S Cammopos Х.А	0-Ьа-02 ХИ.М	17ошхыш?	90
1	9Махмудов П.О.	3-4а—00 ХМ	3 Наманган	82
1]	10Шансисва КН.	0-7.1-02 ХИМ	1 Хорази	84
	И Ллимоп Ш .Г.

Т а л _ к о & а [ ,JФ § М \ Ш I:Тют*ЛФ а т 1ы п а п \ К т р с \ Виюят \Рейтинг 6nuit
тсь: ¡«i <i| 1 ►1н U » lю11

3.40-rasm.

Kompyuter xotirasini tejash uchun (katta ma’lumotlar bazasi xotiradan juda ko‘p joy talab etadi) asosiy jadvallardagi uzun nom- lar o'm iga ularning mos kodlari ma’lumotli jadvallardan olib qo ‘yiladi. Masalan, «J_asosiy» jadvalning «Fakultet» maydonidagi barcha «XIM» so‘zlarining o ‘miga «J_fakultet»dan «1» kodi, «XX» o'm iga «2» kodi va «XM» o‘rniga esa «3» kodi yoziladi. Xuddi shuningdek, viíoyatlar uchun ham ularga mos kodlarni yozish kerak. Q og ‘ozda bu narsalarni yozib qo ‘yish qiyin emas. Ammo bu ishlarni Accessda amalga oshirish uchun ma’lumotlar bir qancha qoidalarga rioya qilishi lozim. Bular nimalardan iborat?
Biz «J_asosiy» jadvalning «Fakultet» nomli maydonidagi matn- li qiymatlarni «J_fakultet» jadvalining «Kod_fak» maydonidagi 1, 2, 3 kabi natural qiymatlar bilan almashtir-moqchimiz. Accessda ularni almashtirish uchun bu ikki maydondagi ma’lumotlarning turlari bir xil bo‘lishi kerak, aks holda bu ikki maydon orasida aloqa o'rnatib bo'lmaydi. Shuning uchun ham bu ikki maydondagi ma’lumotlarning turini moslashtiramiz. Kodlami ma’lumotli jadval­ lardan asosiy jadvallarga qo'yganimiz uchun, asosiy jadvaldagi mos maydonning turini ma’lumotli jadvaldagi «kod»larning turiga moslaymiz. «J_fakultet» jadvalidagi «Kod_fak» maydonining turi hisobchi (счетчик) va u kalitli maydon. Bu turdagi maydonga mos keluvchi maydonning turi sonli (числовой), maydonning uzunligi
- 93 -
M A’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQAR1SH SISTEMAS1 (ACCESS W INDOW S- 9 Х /2000 UCHUN)


(размер поля) Длинное целое ko'rinishida bo'lishi shart. Demak, bizning misolimizdagi «J_asosiy» jadvalning «Viloyat» va «Fakul­ tet» maydonlarining turi yuqoridagidek bo'lishi kerak. Shuning uchun ham jadvallarni loyihalashda birdaniga shu narsalarga e ’tibor berish lozim. Aks holda ko‘p vaqtingiz jadvallarni qayta loyihalashga va ma’lumotlarni boshqatdan kiritishga ketadi.
Maydonlarning nomi ustida gap ketadigan bo'lsa, bu sizning ixtiyoringizdagi narsa. Xohlasangiz, ularni bir xil tanlashingiz mumkin. Accessda ularni o'zgartirish qiyin ish emas. Ko‘p hollarda asosiy jadvaldagi nom ma’lumotli jadvaldagi nomga moslashtiriladi, ya’ni asosiy jadvaldagi «Fakultet» o'rniga «Fak_kod», xuddi shu- ningdek «Viloyat» o'rniga «Vil_kod» kabi nomlar yoziladi. Bu al- mashtirishlar bizga tushunarli bo'lishi uchun bo'lib, Access uchun hech qanday ahamiyati yo'q.
Endi sizga jadval nima uchun ma’lumotli jadval deb atalishi tu ­ shunarli bo'lgandir. Axir, biz asosiy jadvallar uchun ma’lumotlarni u yerdan olayapmiz. Shuning uchun ham bu turdagi jadvallarni ma’lumotli jadvallar deb yuritiladi. Asosiy jadval bilan ma’lumotli jadvallar orasidagi aloqalarni o'matishni va ulardan foydalanishni keyingi bo'limlarda ko'rib o'tamiz.


Ko‘pga ko‘p qiymatli aloqalar


К о ‘pga ko 'p qiymatli aloqalarda A jadvalining har bir yozu- viga В jadvalining bir necha yozuvlari mos keladi, В jadvaldagi har bir yozuvga A jadvalidan bir necha yozuv mos kelishi mumkin. Bunday sxema íaqat uchinchi (bog'lovchi) jadval yordamida amal- ga oshiriladi. Shu bog'lovchi jadvalga yordamchi jadval deb ataladi. Masalan, faraz qilaylik, siz asosiy jadvalga (3.40-rasm) talabaning qaysi chet tillarini bilishini kiritmoqchisiz. Agar siz chet tillari uchun ikkita maydon aniqlab, ularga har bir talabaning qaysi tilni bilishini kiritmoqchi bo'lsangiz, shunday bir talaba topiladiki, u uchinchi bir tilni ham biladi. Yoki talaba faqat bitta tilni bilishi mumkin. Balki shunday talabalar topilishi mumkinki, ular to'rtta chet tilda gaplashishni biladi. Demak, asosiy jadvalda oldindan til­ lar uchun maydonlar sonini aniqlab bo'lmas ekan.
Bu misolni quyidagicha ham ifodalash mumkin, ya’ni bitta ta­ laba bir qancha tilni biladi va bitta tilni bir qancha talaba biladi.

- 9 4 -

MA'LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARJSH SJSTEMASl (ACCESS W INDOW S- 9 Х / 2000 UCHUN)

Agar biz tillar uchun m a’lumotli jadval tuzib, unga tillarning ro ‘y- xatini kiritib qo ‘ysak, u ho Ida asosiy jadvaldagi har bir talabaga (har bir yozuvga) til jadvalidagi bir qancha til (bir qancha yozuv) mos keladi va aksincha, til jadvalidagi har bir tilga (bitta yozuvga) asosiy jadvaldan bir nechta talaba (bir nechta yozuv) mos keladi. Shu xildagi aloqalarga ko ‘pga k o ‘p qiymatli aloqalar deb ataladi.

Bu ko‘rinishdagi aloqalarga juda ko‘p misollar keltirish mum- kin. Masalan, talabalarning kutubxonadan oigan kitoblari. Bitta ta­ laba bir nechta kitobni olishi mumkin (odatda shunday ham bo‘- ladi), bir xil nomli kitobni (bu kitobdan kutubxonada bir necha nusxa bo'lishi mumkin) bir nechta talaba olishi mumkin. Yana bir misol, siz bir nechta taomni yoqtirishingiz mumkin, bitta taomni bir necha kishi yoqtirishi mumkin. Yoki bitta taomga bir necha xil ma- salliq ketsa, bitta masalliq bir necha taomga ishlatiladi.
Qishloq xo'jaligida qaraydigan bo'lsak, bitta fermer bir necha xil mahsulot yetishtirsa (masalan, paxta, bug'doy, pomidor, bod- ring, karam, kartoshka, sabzi, piyoz va h.k.), bitta mahsulotni (ma­ salan, paxtani) bir qancha fermerlar yetishtiradi. Shunga o‘xshash turli misollami keltirish mumkin.
Bu turdagi aloqalarni Accessda o ‘r-

Тпл_коди | ' ■

• 
  Ц Инглиз
  

2 Француз ; 3;Немие Д.Рус
’■«. !. _{5 Испан}
6 Хитой 7'Япон 8 Корец 91Хинд
10 Форс |
W ^{(Счетчик)!}
Запись: H i * IÍ l
natish uchun uchinchi bir jadvallardan (yordamchi jadvaldan) foydalaniladi va ko'pga ko‘p qiymatli aloqalar go'yoki ikkita aloqaga keltiriladi. Asosiy jadval bilan yordamchi jadval orasidagi aloqa (birga ko‘p qiymatli) va yordamchi jadval bilan ma’lumotli (masalan, tillar jadvali) jadval orasidagi aloqaga (ko'pga bir qiymatli). Ko‘pga bir qiymatli aloqa bilan birga ko‘p qiymatli aloqalar bir xildir.
Endi yordamchi jadvalni loyihalashni va unga qanday qiymatlar yozilishini ko‘- raylik. Bizda «J-asosiy» nomli asosiy jadval bor (3.40-rasm). Tillar uchun m a’lumotli jadval tuzamiz va uni «J_tillar» deb nom- laymiz. Uning strukturasi 3.38-rasmda yoki

3.39-rasmda keltirilgan mos «J_viloyat» yoki «J_fakultet» nomli ma’lumotli jadvallarning strukturasidek bo‘ladi (3.41-rasm). Endi

- 95 -

M A ’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH SISTEMAS1 (ACCESS W INDOW S- 9 Х /2000 UCHUN)


yordamchi jadvalni loyihalashtiramiz. Yordamchi jadval ikkita may- dondan iborat bo'lib, uning birinchi maydoniga talabaning kodi yozilsa, ikkinchi maydoniga tilning kodi yoziladi. Bu jadvalning hech qaysi maydoni kalitli maydon bo'lolmaydi, chunki har bir maydonda bir xil kodlar bir necha bor takrorlanishi mumkin. Lekin bu maydonlar asosiy va ma'lumotli jadvallarning kalit maydonlari bilan bog‘langanligi tufayli ular orasida ma’lum moslik bo‘Iishi kerak. Buni yuqorida ko'rgan edik. Yordamchi jadvalni «J_yor- damchi» deb nomlaymiz va uni konstruktor yordamida hosil qilamiz (3.42-rasm).

M i c io s o l l A c c e s s

l$ийл Qpaoce Bw Вставка Cfipenc Qnto Cumbm
II

s i s ’

ilD Ж е р д а м ч и : т а б л и ц а
ля

Тил_кодм

Аловой
Чклоеои

^I |Коис1руктор. Fd^nepooKNeweoTOrt.-Fi—ораркв. :^
3.42-rasm.

’í ts t f tv IO i i— Г r. -j,

K o 'p m arta
Bitta talaba

B it ta t i l

в ж м р р ж - |ntx|

— '

Гацодц Ф И Ш ^{Факультет
\ 1ТоMinos Э.} хш
^{2Алмедов Н.} XX J 3Сабиров КГ. ХМ 4ПарпиевP.O. ХШ
5Мансуров ГЛХХ
бНосировВА XX
^{1 П . А Г} v , ¡ d