Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули

бирга бўлишни истар экан, у ҳамиша партия билан бир- га бўлади (Газетадан)—Халқ билан бирга бўлишни истаган одам ҳамиша халқ билан бирга бўлади; Бу мисолларда қўшма гаплардан англашилган мазмун уларнинг синоними бўлмиш содда гаплардагига нисба- тай таъсирчандир.
Компонентлари -ми юкламаси ёрдамида бириккан қўшма гапларда ҳам шу ҳолни кўрамиз: Модомики ха- лойиқ қўлига тош олибдими, унинг кўнглида дарди бор (Ойбек) гапи қўлига тош олган халойиқнинг кўнглида дарди бор гапининг экспрессив характердаги синоними- дир. Баъзан содда гапнинг эга, кесими қўшма гапнинг биринчи компонентига эга кесим бўлиб, унинг II дара- жали бўлаги қўшма гапнинг иккинчи компоненти си- ; фатида шаклланади. Шу йўсинда содда гапнинг экс- прессивликка бой бўлган қўшма гап — синоними ҳосил бўлади. Биз илм-техника йўли ҳаммага очиқ бўлган за- мондамиз — Биз шундай замондймизки, илм-техника. йўли ҳаммага очиҳ (Газетадан). Ҳақиқат қачон бўл- масин тантана қилишини билиб қўй — Шуни билиб цўй- ки, ҳақиқат қачон бўлмасин тантана қилади (Газета- дан). Бундай конструкцияда кўпинча бош гапдаги кўр- сатиш олмоши (эга ёки тўлдирувчи) туширилади. Лекин унинг борлиги мантиқан сезилиб туради ва таъкид маъноси йўқолмайди. Маълум бўлдики, бу ерлар Анди- жон областига қарашли экан (Й. Шамшаров)—Бу ер- лар Андижон областига қарашли экани маълум бўлди. Эсларингда бўлсинки, ўзинг меҳнат қилиб топган нон- нинг мазаси доим шундай ширин бўлади (Ойбек).— Узинг меҳнат қилиб топган ноннинг мазаси доим шун- дай ширин бўлиши эсларингда бўлсин. Билиб қўйки, бу қилмишинг сенга қимматга тушади (Сўзлашув).— Бу қилмишннг сенга қимматга тушишини бўлиб қўй.
Қўшма гаплар синонимияси деганда бир типдаги қўш- ма гапларнинг турли конструкцияда тузилиши ёки турли типдаги қўшма гапларнинг мазмунан уйғунлашуви ту- шунилади. Масалан, ...Яланғоч ҳолда дарёдан ўтгани- мизни биламиз, ит эмганлар (немислар) сезиб қолишди («Муштум»)—Яланғоч ҳолда дарёдан ўтганимизда, ит эмганлар сезиб қолишди. Бу гаплар пайт маъноси би- лан синонимик муносабат ҳосил қилади. Лекин биринчи гапда иш-ҳаракатнинг кутилмаганда, қўққисдан, жуда тезликда рўй берганлиги, иккинчисида эса иш-ҳаракат- нинг оддий нормал даражаси акс этган.
Ақлимни танибманки, бу боғда доим одам гавжум, (Сўзлашув). Ақлимни таниганимдан бери, бу боғда доим одам гавжум. Бу гапларнинг биринчисида иш- ҳаракатнинг узоқ давом этиши бўрттирилган, иккинчи- сида бундай оттенка йўқ. Эргаш гапнинг кесими дегун- ча формасида тузилган гапларда ҳам иш-ҳаракатнинг одатдагидан анча тез, бир лаҳзада бажарилганлиги акс этади: Кампир эснади дегунча, ўртанча келин дарров туриб ўчиради. Қино кинолигича, концерт концертлиги- ча қолади (Саид Аҳмад). Қампир эснаши билан, ўртан- ча келин дарров туриб ўчиради... Бу гапларнинг ҳам- маси турли формада тузилган бир типдаги (пайт эргаш гапли) қўшма гаплардир.