5-mashg`ulot

Oilaviy pudrat shartnomasi. … Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini oila pudrati asosida tashkil etish, ya’ni qishloq xo`jaligida mehnatni tashkil etishning oila pudrati shakli bugungi kunda ana shunday eng samarali usullardan biri sifatida tan olindi va qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishga tatbiq etila boshlanildi. Chunki, qishloq xo`jaligidagi mehnatni tashkil etishning oila pudrati shakli o`zining hayotiyligini ko`rsatdi, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish samaradorligi, mehnat unumdorligi oshishida bosh omil bo`ldi. Shu bilan birga oila pudrati ishlab chiqarishni tashkil etishning yengilligi, boshqarshni demokratiyalashuvi kabi mezonlarni rivojlantirishga ham olib keldi. Shu sababdan mehnatni tashkil etishning ilg`or shakli hisoblangan oila pudratining huquqiy asoslari vujudga keltirildi, ya’ni qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda oila pudrati munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy asoslar yaratildi.

Ushbu huquqiy asoslarga O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Fuqarolik kodeksi, Yer kodeksi, “Qishloq xo`jalik kooperativlari(shirkat xo`jaligi)ning Namunaviy ustavi, Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida oila (jamoa) pudrati to`g`risida Namunaviy Nizom, Qishloq xo`jalik mahsulotlari yetishtirish va xizmatlar ko`rsatish uchun oila (jamoa) pudrati to`g`risidagi Namunaviy shartnomalar kiradi.

Oila pudrati shartnomasini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarda ushbu shartnomaning vujudga kelish va tuzish tartibiga ham alohida e’tibor berilgan. Chunonchi, oila pudrati to`g`risidagi namunaviy Nizomda belgilanishicha, oila pudrati shirkat xo`jaligi boshqaruvi nomiga berilgan arizaga muvofiq shartnoma asosida kelib chiqadi. Arizada pudratchiga beriladigan yer uchastkasining o`lchami, yetishtiriladigan mahsulot turi, oiladagi mehnatga layoqatli odamlarning soni ko`rsatiladi. Arizalar tanlov e’lon qilinganidan keyin bir oy muddat ichida qabul qilinib, ular bo`yicha o`n kunlik muddatda xo`jalik boshqaruvi tomonidan qaror qabul qilinadi. Tanlov shirkat xo`jaligi a’zolarining qishloq xo`jaligida tegishli malaka va ish tajribasi hamda ekin maydoni, mahsulot turiga ketadigan mehnat sarflarining belgilangan me’yorlari inobatga olinadi.

O`zbekiston Respublikasining “Qishloq xo`jalik kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida”gi Qonunida oila pudrati shartnomasining yuridik jihatlarini belgilashga alohida e’tibor berilgan. Masalan, ushbu qonunning 21-moddasiga binoan, oila pudrati shartnomasi har yili qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)_ boshqaruvi orqali mazkur kooperativ (shirkat) va oila boshlig`i o`ratisda tuziladi.

Oila pudrati shartnomasining ijara shartnomasidan asosiy farqi shundaki, bunda oila pudrati sifatida muayyan qishloq xo`jaligi mahsulotini yetishtirish va uni buyurtmachiga – ya’ni shirkat xo`jaligiga kelishilgan muddatlarda topshirish majburiyatini oladi, buyurtmachi esa, mazkur mahsulotni qabul qilish va uning uchun haq to`lash majburiyatini oladi.

Oila prudrati shartnomasining huquqiy asoalrini belgilab bergan me’yoriy hujjatlarda ushbu shartnomani tuzgan taraflar, subyektlari bo`lgan shirkat xo`jaligi va oilaning shartnomasi bo`yicha huquq va majburiyatlarini belgilab berishga ham muhim o`rin berilgan. Jumladan, namunaviy Nizomda ko`rsatilishicha, pudratchi ijtimoiy ta’minot huquqidan foydalanishga, o`ziga yetkazilgan zararni undirishga, boy berilgan foydaning qoplanishini talab qilishga, berilgan yer uchastkasidan belgilangan maqsadda foydalanishga, daromadlar olishga haqli bo`lsa, o`z navbatida yerdan samarali foydalanish, shartnomada kelishilgan qishloq xo`jalik mahsulotini yetishtirish va buyurtmachiga topshirish, moddiy-texnika resurslaridan tejamli foydalanish kabi majburiyatlarni bajarishlari lozim bo`ladi.

Oila pudrat shartnomasida mehnatga haq to`lash yakuniy natijalarga ko`ra yetishtirilgan mahsulotning shartnomada nazarda tutilgan miqdori, sifat va bahosiga qarab amalga oshiriladi. Bungacha oila pudrati shartnomasi asosida ishlayotgan xodimlarga avans berib borilishi mumkin. Oila pudrati shartnomasi asosida ishlayotgan xodimlar mehnatiga haq to`lash tartibi va miqdori shartnomada o`zaro kelishib olingan bo`ladi.

Fuqarolik-huquqiy javobgarlik masalasi Fuqarolik kodeksi va Namunaviy Nizomda o`rnatilgan bo`lib, unga ko`ra, buyurtmachi xojalik va pudartchi oila shartnomasi shartlari bilan belgilangan huquq va majburiyatlar doirasida javobgar bo`ladilar. Mahsulot yetishtirish majburiyati pudratchining aybi bilan bajarilmaganda buyurtmachi xo`jalik yetishtirilmagan mahsulot qiymati narxida to`lanishini pudratchidan talab qilish huquqiga ega bo`ladi.

(Shodmonov F. Shartnoma bo`yicha javobgarlik. –T.: Ma’naviyat, 2001, 38-41, 116-119- betlar).