Ўзбек тили ва адабиёти кафедраси шахсий режалари

NAZORAT SAVOLLARI

13. 
    Bayon ilmi necha qismdan iborat?
    
14. 
    Irfoniy she’riyat deganda nimani tushunasiz?
    
15. 
    Ilhom ehtiyoji va burch mas’uliyati deganda nimani tushunasiz?
    
16. 
    Matn tarixi nima?
    

Test savollari

Savollar	To’g’ri javob	Noto’g’ri javob	Noto’g’ri javob	Noto’g’ri javob
Ifoda yo’llari haqidagi ilm	bayon ilmi;	so’z yasalishi haqidagi ilm;;	she’r vaznlari haqidagi ilm;	misralarni hamohang tugatish haqidagi ilm
Mubayyin” kimning asari:	* Bobur	Fuzuliy;	Navoiy	Mashrab
Adabiy ilmlar tasnifi A.Rustamiy variantida	12 ta *	10 ta	8 ta;	4 ta.
Tarbiya adabiyotning ... ga xos xususiyat:	*shakliga;	ruhiga;	mazmuniga	tiliga
Asarning badiiy saviyasini belgilovchi sabab – bu:	tab’i nazm;	adabiy ta’lim;	qofiyadoshlik;	ma’no uyg’unligi.

MAVZU:KO’P NUSXALI QO’LYOZMA USTIDA ISHLASH
Reja:
1.Ko’p nusxali qo’lyozmalarni qiyoslash metodlari.
2.Tayanch manbani aniqlash. Matnni muqoyasa etishning ilmiy
usullari.
3.Tayanch nusxani to’ldirishda yordamchi nusxaning ahamiyati.
4.Yordamchi nusxalarni tasniflash mezonlari.
Таянч тушунчалар: Tayanch manbani aniqlash, мatnni muqoyasa etish, ilmiy
usullar, кo’p nusxali qo’lyozmalar.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ko’p nusxali qo’lyozma ustida ishlash tamoyillari haqida talabalarga ma’lumot berish
O’quv faoliyati natijalari

• 
  Talabalarga ko’p nusxali qo’lyozmalarni qiyoslash metodlari xususida ma’lumot beriladi.
  
• 
  Tayanch manbani aniqlash, matnni muqoyasa etishning ilmiy usullaridan talabalar ilmiy asosda xabardor bo’ladi.
  

Tayanch va yordamchi nusxalarni tanlash malakasi shakllanadi
MA’RUZA MATNI
Turli yillarga oid yuzdan ortiq qo’lyozma va toshbosma nusxaga ega muayyan asarning matn tarixini o’rganmasdan, uning tili yoki badiiyatini yoritish borasida qanchalik zahmat chekilmasin, bu tugal ish hisoblanmaydi. Ko’p nusxali matn tarixini o’rganish esa asarning qo’lyozma, toshbosma nusxalarini turli tasniflar asosida guruhlash, har tomonlama qiyoslash va saralashdan boshlanib, oxiri – aniq va ishonchli dalillar bilan quvvatlangan ilmiy-tanqidiy matnni tayyorlash bilan nihoyalanadi. Shundan so’nggina bu asar bo’yicha kelajakda qilinadigan tadqiqotlar, xoh adabiyotshunoslik, xoh tilshunoslik yo’nalishida bo’lsin, qat’iy ravishda tayyor ilmiy-tanqidiy matn asosida olib borilishi kerak. Matnshunos olim N.Shodmonov ayni muammoga e’tibor qaratib, uning echimini “matn tasarrufi” tushunchasi bilan izohlaydi: “Adabiy manba tadqiq etilib, istifodaga kiritilgach, muallif va uning merosini “tashuvchilar” tomonidan yo’l qo’yilgan xato hamda nuqsonlar ular zimmasidan tadqiqotchi zimmasiga o’tadi. Shuning uchun manba tadqiqot doirasida to’g’ri tasarruf etilishi, nuqsonlar bartaraf qilinishi lozim. Tasarruf uchun, eng avvalo, matnshunoslik mafkurasi, ilmiy tafakkur shakllangan bo’lishi kerak. U etarli darajadagi nazariy bilimlar bilan bir qatorda psixologik, mantiqiy va estetik tahlil, tasavvur, echim topish malakalarini o’zlashtirish orqali hosil qilinadi”.¹⁰¹
Afsuski, ko’p hollarda bu qoidaga amal qilinmaydi. Masalan, So’fi Olloyor asarlari ham hali tanqidiy matn tayyorlab ulgurilmasidanoq, doktorlik, bir necha nomzodlik tadqiqotlari, shuningdek monografiya, risolalar uchun ob’ekt bo’ldi. Qilingan ishlarning ilmiy qimmatini kamsitmagan holda ta’kidlash kerakki, So’fi Olloyor asarlarining, xususan, “Sabotul ojizin”ning to’la ilmiy-qiyosiy ko’rsatkichlar bilan asoslangan tanqidiy matni tayyorlanmaguncha natijalar mukammal bo’lmaydi.
Matn tarixini o’rganish ishishartli ravishda to’rt bosqichda kechadigan qiyoslash va saralash tamoyillaridan iborat bo’ladi.
Avvalgi bosqichda qo’lyozmaning paleografik tekshiruv natijalari (qog’oz va xat turi, qo’lyozmaning saqlanish holati) asosida sanalar bo’yicha ajratildi: Masalan:

1. 
   XVIII asr;
   
2. 
   XIX asr;
   
3. 
   XX asr.
   

Ikkinchi bosqichda guruhlangan qo’lyozmalarning xati o’zaro solishtirildi. Masalan: “Barcha qo’lyozmalar nastaliq xatida bitilgan bo’lib, XVIII asrga oid nusxalarida dag’allik (ba’zan nasxga moyillik), XIX asr oid nusxalarda nafislik, XX asrga oid nusxalarda husnixat va badxatlik qorishiq kelgani kuzatildi”.
Uchinchi bosqichda sanalar bo’yicha ajratilgan har bir qo’lyozma matnining to’liqligiga ko’ra o’zaro qiyoslanadi. Natijalarni shunday umumlashtirish mumkin:

• 
  matnning boshi va oxiri bo’lgani holda, ayrim baytlar tushib qolgan;
  
• 
  boshlanishi yo’q qo’lyozmalar;
  
• 
  oxiri yo’q qo’lyozmalar;
  
• 
  boshlanishi ham, oxiri ham yo’q qo’lyozmalar.
  

To’rtinchi bosqichda o’zaro qiyos natijasida saralangan nusxalarning “matn butunligi” aniqlandi. Qadimiylik, to’liqlik, husnixat, saqlanish sifatining yaxshiligi kabi qiyos uchun muhim jihatlarning imkon qadar bitta qo’lyozma matnida jamlanishi – “tom butunlik”ni, bittadan ortiq qo’lyozma matnlari asosida jamlanishi – “matnlar aro butunlik”ni anglatadi. Keyin shu asosda ilmiy-tanqidiy matn uchun asos nusxalar tanlanadi. Asos nusxalar ishonchli matnni tiklash silsilasining avvalgi halqasini tashkil qiladi.
O’zaro muqoyasa jarayonidaqo’lyozma nusxalarining bir umumiy manbadan ko’chirilgan yo ko’chirilmagani aniqlanadi. Ishonchli matnni tiklash silsilasining ikkinchi halqasi “faol nusxalar”, uchinchi halqasi esa “yordamchi nusxalar” deb ataladi.