Ўзбек мумтоз мусиқаси ва унинг жанрлар таркиби

Сувора

Сувора – ўзбек мумтоз мусиқасининг лирик ашула жанри. Хоразм воҳасига хос, мумтоз шеърияти билан боғлиқ ҳолда ривож топган. Мавзуи ишқий лирик, фалсафий, дидактика. Сувора (суворий) шаклан ва услубан кўпроқ мақом ашула йўлларига ўхшаш, куйларининг нозиклиги ва куйчанлиги, оҳанг ривожлови, давомли ва баланд авжлари, ўзига хос доира усули, овозга мос келувчитор чолғуси жўрнавозлиги, туркумли шаклнинг қўлланилиши билан ажралиб туради. Жанрлар таркиби серқирра: бешта асосий ашула йўли, йигирмага яқин Савти сувора ва уфари мавжуд. Она сувора ва туркум суворалар – Як парда сувора, Кажҳанг сувора, Хуш парда сувора ва б. Сувора айтишувлари – Дийралашма.

Мумтоз ашула

Мумтоз ашула – лирик-майин характеридаги ривожланган куй ва шаклига эга бўлган ашула йўли. Ашула мумтоз мусиқанинг етакчи жанрларидан бўлиб, ўзининг куй ривожи, вазмин лирик ёки оғир характери, ҳаяжонли ва дардли мазмуни, диапазон кенглиги, ритмининг сезиларли даражада мураккаблиги ва ижро услуби мукаммаллиги билан ажралиб туради. Аруз вазнида ёзилган ғазал, рубоий, муҳаммаслар ашула жанрида кенг қўлланиб келинган

Катта ашула – Фарғона водийси йирик ашула йўли

Ўзбек халқининг кўп жанрли мумтоз мусиқа ижодиётида катта ашула жанри салмоқли ўринни эгаллайди. Катта ашула – Фарғона водийсининг ўзига хос йирик ашула йўли, мумтоз ашула жанри ва оғзаки профессионал хонандалик ижодиётининг айтим услуби ва усули. У ўзига хос мусиқий-поэтик тили, ижро услуби ва ҳаётийлик шакллари билан ажралиб туради. Ушбу жанрга мусиқий воситаларини ихчамли ва таъсирли ифодалаш, мусиқий ривожланиш жўшқинлиги ва ёрқин таъсирчанлиги хосдир. Катта ашуланинг образлар қиёфаси лирик-фалсафий мавзуи орқали ифодаланган ва мумтоз шеърияти билан боғлиқ (ашулада халқ, мумтоз ва замонавий ўзбек шеърияти қўлланган).

бадиҳагўйлик – айтим мавқеи билан боғлиқ, эркин ритмик ҳолатда талқин этилиши, куй тузилмаси ва шаклига маълум ўзгаришлар киритилади (ички қонунияти доирасида, шеър матни ўзгармаган ҳолда, ҳар бир хонанда ижросида куйларга сайқал бериш);