Ўзбек мумтоз мусиқаси ва унинг жанрлар таркиби

Ўзбек мумтоз мусиқаси ўз мавқеи, моҳияти, мазмуни, вазифаси ва ижрочилик хусусиятлари жиҳатдан икки йирик гуруҳга – овоз ва сўз билан боғлиқ бўлган ашула йўллари (шеър матнлари сифатида аруз вазнида ёзилган мумтоз шоирларнинг шеърлари қўлланган) ва мусиқа чолғуси орқали ифода этилувчи чолғу йўлларига (яккасоз ва ансамбль тарзида) бўлинади. Уларнинг ҳар бири ўз навбатида қуйидаги жанр ва турларига таснифланади.

Ўзбек мумтоз мусиқаси ўз мавқеи, моҳияти, мазмуни, вазифаси ва ижрочилик хусусиятлари жиҳатдан икки йирик гуруҳга – овоз ва сўз билан боғлиқ бўлган ашула йўллари (шеър матнлари сифатида аруз вазнида ёзилган мумтоз шоирларнинг шеърлари қўлланган) ва мусиқа чолғуси орқали ифода этилувчи чолғу йўлларига (яккасоз ва ансамбль тарзида) бўлинади. Уларнинг ҳар бири ўз навбатида қуйидаги жанр ва турларига таснифланади.

Мумтоз яллла ва мумтоз ашула

Мумтоз яллла ва мумтоз ашула – ҳар бири ривожланган куй ва шаклдан, ўзига хос мазмундан ва ижро услубидан иборат. Буларга локал хусусиятларига эга бўлган халқ ашула йўллари, сувора, нақш ҳам киради.

Мумтоз ялла

Мумтоз ялла кенг тарқалган қўшиқ-рақссимон жанр бўлиб, ишқий-лирик мазмуни билан якканавоз (хонанда ёки яллачи томонидан) чолғу ансамбли жўрлигида ижро этилади. Сўз матнлари сифатида Шарқ мумтоз ва замонавий ўзбек шоирларининг шеърлари қўлланади. Мумтоз яллалар халқ йўлидаги яллаларга нисбатан кенг диапазонли ривожланган куй билан фарқ қилади. Халқ яллалари тор диапазонли бўлиб, унинг шеърдаги ҳар бир банди ва рақс ҳаракатлари яккахон яллачи, нақорати эса гуруҳ томонидан чолғу жўрлиги (кўпроқ доира ёки дутор)да айтилиб келинган. Жозибадор ва ўйноқи характеридаги куй ҳаммани рақсга чорлайди (ялла – бу «ўйнаб-куйлаш қўшиғи» маъносини билдиради). Мусиқий-шеърий мазмуни жиҳати нуқтаи назаридан яллага анъанавий - фольклор қатлам айтими ва замонавий лирик қўшиқчилигининг умумлаштирилган оҳангдорлик воситалари хос бўлиб, уларнинг куйчан-ритмик ривожлов ҳаракатини таъминлайди.