ega.
Ma'no esa tovush kompleksining predmet eki hodisa bilan inson
tomonidan
o'matilgan shartli aloqasidir.
Lingvistik belginiig moddiyligi
Har qanday lingvistik belgi akustik xossaga ega. Uning akustik
xossasi,
kishilar xotirasida saqlanadi va nutq jarayonida ma'lum
chiziqlikdagi tovush to'lqini sifatida namoyon bo'ladi. Uning moddiy
mavjudligi tovush to'lqinining cho'ziqligiga teng. Kipshlar xotirasida
mavjud bo'lgan u yoki bu belgidan foydalanish jarayonida har qaysi belgi
iio'zlovchi
tomonidan xar safar yangidan hosil qilinadi. So'zlovchi
xotirasida
ma'lum belgi akustik xossasi haqida oldindan ma'lumotning
tmivjudligi va so'zlovchi uni talaffuz qilish ko'nikmasita ega bo'lishi bu
belgining
xar safar hosil qilish imkoniyatini yaratadi, shuning uchun ham
har bir
belgi bir necha “nusxa”da namoyon bo'lish xususiyatiga ega. Til
belgisining
“ko'p nusxaliligi” alohida "nusxalar"ni (konkret belgilami) shu
belgining
variantlari deb qarashga imkon beradi. Bu belgining
umumlashgan
obrazi har qaysi variantlarda, albatta, takrorlanadigan
umumiy
xususiyatlami aks ettiruvchi invariant sifatida gavdalanadi.
M ngvistik
belgi invarianti ideal predmet, "aqliy narsa", mohiyatidir. U shu
belgining
mavhum shakli hisoblanishi mumkin. Masalan, o'zbek tilida q-a-
|-M-m tovush qatori yozish quroli haqida ma'lumot beruvchi belgidir. Bu
belgi turli
shaxslar tomonidan nutq tempi va balandligi, so'zlovchi nutq
npimitining
o'ziga xosligiga ko'ra turli sharoitda talaffus qilinganda, uning
31
tovush qiyofasi muayyan chegaragacha turli darajada o'zgarishga uchraydi.
Lekin so'zlashuvchilar talaffuzning har qaysi holatida ham ulaming bir
belgi ekanligini anglaydilar. Buning sababi so'zlovchilarda shu belgining
umumlashgan obrazi haqida oldindan ko'nikmaning mavjud bo'lishidir.
Ko'pchilik lingvistik adabiyotlarda mavhum belgi til birligi,
konkret belgilar, yoki mavxum belgilaming "turli nusxalari", variantlari
nutq birligi sifatida talqin qilinadi. Mavhum va kenkret birliklar o'rtasida
gavdalantirish va namoyon bo'lish munosabati borligi aytiladi. Kenkret
birliklar mavxum birlikni namoyon qiladi. Mavhum birliklar konkret
birliklami gavdalantiradi.
V. M. Solntsev lingvistik belgani mavhum va konkret belgilarga
ajratishga tanqidiy munosabatda bo'ladi. Uning fikricha mavhum belgi
quruqdir. CHunki uning yordamida aloqa qilish mumkin emas. SHuning
uchun ham agar til mavhum birliklami o'z ichiga oladi deb hisoblansa, u
vaqtda tilga aloqa vositasi sifatida qarab bo'lmaydi.
Nutq aloqa jarayoni sanaladi. Doimo til vositalari yordamida nutqni
hosil qilamiz. Y A'ni gap hosil qilishda bizga ma'lum bo'lgan so'z,
konstruktsiya, qoidalarlardan foydalanamiz. SHuning uchun ham nutq
harakatdagi, amaldagi tildir, til mohiyat, nutq hodisa deyish mumkin. V. M.
Solntsev ta'kidlaganidek, til va nutq munosabati vosita va bu vositaning
qo'llanish munosabatidir.
SHuning uchun ham aloqa jarayonida
yaratiladigan (talaffuz qilinadigan) konkret moddiy belgi real aloqa vositasi
sanalib, bir vaqtning o'zida belgining moddiy sistemasi sifatidagi tilga ham
taalluqli bo'ladi.
Til belgisida uzluksiz makon va zamonda mavjud bo'lish
xususiyatining yo'qligi uning "saqlanishi" ga qulaylik tug'diradi. Biz
xotiramizda sezgi a'zolarimiz bilan sezadigan moddiy belgining o'zini
32
Do'stlaringiz bilan baham: |