‘zbek ist n respublikasi

. Korxonalar moiiyasining tashkil etishning tamoyillari


Korxonaning moliyaviy munosabatlari ularning xo ‘jalik yuritish faoliyati asosida m a’lum tamoyillarga asosan tashkil etiladi. Ushbu tamoyillar quyidagilardan iborat:

• 
  xo ‘jalik yuritish faoliyatidagi mustaqillik;
  
• 
  o ‘z - o ‘zini moliyalashtirish;
  
• 
  moddiy manfaatdorlik;
  
• 
  moliyaviy zaxiralar bilan ta ’minlanganlik.
  

X o ‘jalik yuritish faoliyatidagi mustaqillik tamoyili korxonaning moliya sohasidagi mustaqilliksiz amalga oshirilishi mumkin emas. Ushbu

tamoyil mulkchilik shaklidan qat’i nazar barcha xo'jalik yurituvchi subyektlar o 'z larining iqtisodiy faoliyat sohasini, uning moliya- lashtirishni manbalarini, darom ad olish maqsadida pul mablag‘larini kapital qo‘yilmalariga yo‘naltirishni mustaqil tarzda belgilashlarida arnalga oshiriladi. Ushbu faoliyatning asosiy maqsadi xo ‘jal;k yurituvchi subyektlar ish ch i- x o d im la r in in g m oddiy faro v o n l ig in i y an ad a oshirishdan iborat bo‘ladi.

Bozor munosabatlari korxonalardan iste’molchilarning talablariga asosan samaradorva oqilona ishlab chiqarishni tashkil etishga, mahsulot va xizmatlarning sifatini oshirishga undaydi. Korxonalar o ‘z faoliyatida qo‘shimcha daromad olish uchun asosiy faoliyatdan tashqari qimmatli qog‘ozlar bozorida davlat, boshqa xo ‘jalik subyektlarining qimmatli qog‘ozlariga qisqa va uzoq muddatli investitsiyalar qilishlari mumkin. Shuni t a ’kidlash lozimki, korxonalarning xo ‘jalik yuritish faoliya- tidagi mutloq mustaqillik to‘g‘risida fikr yuritish m umkin emas, chunki vakolatli davlat organlari tomonidan ularning faoliyat yuritishlarining ayrim tomonlari qonun asosida tartibga solinib turiladi. Masalan, korxonalar va turli darajadagi budjetlar o'rtasidagi o ‘zaro munosabatlar qonun asosida qat’iy belgilab qo ‘yiladi. Mulkchilik shaklidan qat’i nazar barcha korxonalar o ‘z faoliyati asosida qonun asosida berilgan soliqlami, o ‘rnatilgan stavkalarda to ‘lab borib turli darajadagi budjet- larni shakllantiradi. Davlat tomonidan korxonalar uchun amortizatsiya siyosatini belgilaydi. Aksiyadorlik jamiyatlari uchun esa moliyaviy

zaxiralarni tashkil etish va ularning miqdori qonunan belgilanadi.

0 ‘z - o ‘zini moliyalashtirish tamoyilini amalga oshirish x o ‘jalik yurituvchi subyektlarning tadbirkorlik faoliyatining asosiy shartlaridan kelib chiqadi. 0 ‘z- o‘zini moliyalashtirish tamoyili korxonalar tom oni­ dan mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko'rsatish xarajatlarini to'liq qoplash, ishlab chiqarishni shax- siy pul mablag‘lari bilan ta ’minlash hamda zarur boMganda tijorat banklari kreditlaridan foydalanishni anglatadi.

Iqtisodiyotni rivojlangan mamlakatlarida korxonaning o ‘z - o ‘zini moliyalashtirish sohasida ularni shaxsiy mablag‘lari juda yuqori darajada ya’ni 70% dan ortig‘ini tashkil etadi. Korxonalar faoliyatining moliya- lashtirishni asosiy shaxsiy manbalariga foyda, amortizatsiya ajratmalari va ta ’mirlash jam g‘armalari kiritiladi.

M oddiy manfaatdorlik tamoyilining obyektiv zarurligi mulkchilik shaklidan qat’i nazar barcha korxonalarning pirovard maqsadi b o ‘lib darom ad topishligidan kelib chiqadi. K orxonalar to m o n id an o ‘z

faoliyatining ijobiy natijalariga erishishlikdagi manfaatdorlik nafaqat uni ishtirokchilari uchun emas, shu jumladan davlat ham manfaat- dordir. Korxonalaming ishchi-xodimlari doirasida ushbu tamoyil yuqori darajadagi ish haqi miqdori bilan amalga oshiriladi.

M oddiy m anfaatdorlik tam oyili korxonalar m iqyosida davlat tomonidan oqilona soliq siyosatini olib borishi natijasida ularning faoliyatini qo‘llab-quwatlash, ishlab chiqarishni kengaytirish uchun iqtisodiy shart-sharoitlar yaratish va pirovard natijada darom adni ko'paytirish bilan amalga oshiriladi.

Korxonalar tomonidan ushbu tamoyilni amalga oshirilishi yangi yaratilgan qiymat, shaxsiy kapital o'rtasida oqilona taqsimotni olib borish va jam g‘arma hamda iste’mol fondlarini shakllantirish asosida yuzaga chiqadi. Davlatning manfaatdorligi esa korxonalar faoliyatida rentabellikni ta ’minlash, ishlab chiqarishni o ‘sishi va soliq intizomiga qat’iy rioya etishliklari asosida yuzaga chiqadi. Ushbu tamoyilni amalga oshirishda korxonalar faoliyatida moliya-xo‘jalik yuritish va uning pirovard natijalari hamda shaxsiy kapital saqlashlari uchun moddiy javobgarlikning mavjudligi bilan amalga oshiriladi. Moddiy javobgarlik uchun moliyaviy usullar Respublika qonunchiligi asosida tartibga solinib turiladi va amalga oshiriladi. X o ‘jalik yuritish faoliyatida shartnoma majburiyatlarini, to ‘lov intizomini, soliq qonunchiligini buzgan korxo­ nalar uchun turli moliyaviy choralar qo‘llanishi mumkin. Rentabelsiz faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar uchun esa ular o ‘z majburiyatlariga javob bera olm aydigan h o la t la rd a davlat organlari to m o n id an bankrotlik jarayoni qoMlaniladi.

0 ‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksiga asosan amaldagi soliq

qonunchiligini buzgan korxonalaming rahbarlariga nisbatan m a’muriy javobgarlik ko'zda tutilgan korxonaning ishchi-xodimlari uchun mehnat intizomini buzgan, ishlab chiqarishda brakka yo‘l qo'yilgan holatlarda mukofotdan mahrum qilish, ish haqidan ushlab qolish, zarur holatlarda ishdan b o ‘shatish k o ‘zda tu tilg an . U shbu y o 'n a lish ju d a k o ‘p korxonalarda amaliyotga kiritilgan.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalaming tadbirkorlik faoliyatida m a’lum qaltisliklar (risklar) tufayli biznes uchun qo'yilgan mablag‘larni qaytm asligi h olatlarining m avjudligi ular to m o n id an moliyaviy zaxiralarni tashkil etishlarini talab etadi. Hozirgi sharoitda barcha qaltisliklar o ‘z nomidan va o ‘z hisobidan ixtiyoriy ravishda o ‘z faoliya­ tini olib borayotgan tadbirkorlar zimmasiga tushadi. Xaridorlar uchun iqtisodiy raqobat shart-sharoitlarida tadbirkorlar ba’zi holatlarda o ‘z

mahsulotlarini, xizmatlarini oldindan to'lovsiz yetkazib beradilar. Korxonalar tomonidan qimmatli qog'ozlarga qilgan kapital qo‘yilmalari nafaqat daromad keltirishi balki kapitalni yo‘qotish qaltisligi bilan bog‘liq. Nihoyat, korxonalar tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy dastur- larda samarasiz hisob-kitoblar ham mavjud. Bu salbiy holatlarning oldini olish, juda zarur holatlarda moliyaviyjihatdan qo'llab-quwatlash

uchun moliyaviy zaxiralarni tashkil etish zaruriyati yuzaga chiqadi.

Mulkchilik shaklidan qat’i nazar barcha korxonalar budjetga va budjetdan tashqari fondlarga barcha soliqlar, majburiy to'lovlarni toMagandan qolgan sof foyda hisobidan moliyaviy zaxiralarni shakllan- tirishlari mumkin. Aksiyadorlik jamiyatlari uchun esa imtiyozli aksiya- larga dividend to'lashlari uchun moliyaviy zaxiralarni shakllantirish qonunda belgilab qo'yilgan.

Hozirgi vaqtda amaliyotda ko‘plab korxonalar o'zlarining moliyaviy imkoniyatlarini cheklanganligi sababli barqaror moliyaviy holatni saqlab turishlari uchun kerakli miqdorda moliyaviy zaxiralarni tashkil eta olmayaptilar.

Yuqorida ta’kidlab o‘tgan korxonalar moliyasining tashkil etuvchi tamoyillar doimiy ravishda va uzviy bog‘liqlikda rivojlanishdadir. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, ishchi kuchlarining holati, iqtisodiy shart- sharoitlarning o ‘zgarishiga asosan tamoyillarining turlarini amaliyotda qanday miqdorda, qaysi shakl hamda usullarda qoMlanishiga bevosita ta ’sir ko‘rsatadi.

3.