‘zbek ist n respublikasi

. Inflatsiyaning barqarorlashtirish usullari


Jahonning iqtisodiyoti rivojlangan m amlakatlarida inflatsiyaga qarshi kurash olib borishda ju d a katta nazariy va amaliy tajriba to'plangan. Inflatsiyani butunlay yo'qotish imkoniyati yo'q. Chunki uni yuzaga chiqishiga sabab bo ‘lgan omillarni (ichki va tashqi, pullik va pulsiz) to‘liq yo‘qotish mumkin emas. Shuning uchun hozirgi davrda eng asosiy maqsad inflatsiyaning butunlay yo‘qotish emas, balki uni boshqaruvchan qilish va lining salbiy iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlarini zaiflashtirish hisoblanadi.

Dunyoning turli mamlakatlarida hukumat tom onidan mavjud iqtisodiy-ijtimoiy shait-sharoitlaridan kelib chiqqan holda inflatsiyaga qarshi turli antiinflatsion siyosatni ishlab chiqaradilar va uni amalga oshiradilar. Davlat tomonidan antiinflatsion siyosatni olib borishda turli chora-tadbirlar hisoblangan budjet, ijtimoiy, soliq, baho, kredit- moliya, sanoat-investitsiya, tashqi iqtisodiy va emissiyani amalga oshiradilar.

Budjet siyosati — bu davlatning asosiy iqtisodiy siyosati hisoblanadi va uning asosiy maqsadi m amlakatning aniq belgilangan muddat m obaynida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlari belgilanadi va amalga oshiriladi.

Budjet siyosati yordamida soliqlar va yig'imlar asosida yig‘ilgan davlat moiiya resurslarini umummilliy vazifalarini bajarish uchun qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi. Budjet siyosatining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib ijtimoiy siyosat hisoblanadi. Chunki mamlakatdagi ijtimoiy

^{16 —O.Yu. Rashidov va bosh.} 241

tadbirlarni moliyalashtirish asosan davlat budjeti tomonidan amalga oshiriladi.

Soliq siyosati — bu davlatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy va- zifalarini bajarishi uchun zarur moliya mablag‘larini yig‘ish uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlar va mamlakat aholisidan soliqlar, to ‘lovlar hamda majburiy ajratmalarni belgilash, ulami undirish yuzasidan qonun asosida belgilangan tizimdir.

Baho siyosati — bu mahsulotlar, xizmatlar va to'lovga qobiliyatli talab o ‘rtasidagi mutanosiblikga erishish hamda uni tartibga solib turish bilan bog‘liq siyosatdir.

Kredit-moliya siyosati — bu Markaziy bank tom onidan qayta moliyalashtirish stavkasi, majburiy zaxiralar me ’yori va ochiq bozordagi operatsiyalar orqali mamlakat bank-kredit tizimini boshqarish hamda tartibga solib turishdan iborat.

Sanoat-investitsiya siyosati — bu yalpi ichki mahsulotning o ‘sishini ta’minlovchi mamlakat sanoat-texnologik qudratini rivojlantirishga qaratilgan siyosatdan iborat.

Tashqi iqtisodiy faoliyat siyosati — bu davlat tomonidan xorijiy mamlakatlar b o ‘lib tashqi iqtisodiy faoliyatni boj-ta’rif dastaklari yordamida tartibga solib turishdan iboratdir.

Emissiya siyosati — bu Markaziy bank tomonidan milliy iqtisodiyot- ning holatiga asosan m uomalaga qog‘oz pul chiqarish, ularning aylanishini tartibga solish va muomaladagi ortiqcha pullarni aylanmadan chiqarib turishdan iborat siyosatdir.

Dunyoning har bir mamlakatidan hukumat tomonidan antiinf- latsion siyosati mavjud inflatsiyani tartibga solishga hamda uni o ‘sish sur’atlarini pasaytirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Bunday siyosatni olib borishda asosan ikki shakllardan foydalaniladi:

1. 
   Pul islohotlarini amalga oshirish;
   
2. 
   Inflatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish;
   

Pul islohotlari — bu mamlakatdagi pul muomalasini tartibga solish va kuchaytirish maqsadida davlat tomonidan mavjud pul tizimini to'liq yoki qisman o ‘zgartirishlarini amalga oshirishdir. Mamlakatning iqti­ sodiy rivojlangan holati, pullarning ta ’minlanganligi darajasiga asosan pul islohotlarining revalvatsiya, devalvatsiya va denominatsiya usullari- dan foydalaniladi.

Iqtisodiyoti rivojlangan davlatlardan Germaniya Federativ Respub- likasi, Isroil va boshqalarda revalvatsiya usulidan foydalanildi. Reval­ vatsiya o ‘z mohiyatiga asosan milliy pul birligini xorijiy valutaga

nisbatan kursirii ko'tarib qo'yishdan iborat. Pul islohotining ikkinchi usuli bo'lib devalvatsiya hisoblanadi. Devalvatsiya o 'z mohiyatiga asosan milliy pul birligini xorijiy valutaga nisbatan tushirib qo'yishdan iborat.

Devalvatsiya usulidan asosan iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o'tayotgan mamlakatlarda keng foydalaniladi. Pul islohotining uchinchi usuli bo‘lib denominatsiya hisoblanadi. Denominatsiya o 'z mohiyatiga asosan milliy pul birligidagi ortiqcha nollarni olib tashlab muomalaga yangi pullarni chiqarishdan iborat.

Denominatsiya usulida Rossiya (3 dona nolni olib tashladi) va Tursiya (liradan 6 dona nolni olib tashladi) hukumatlari foydalanishdi.

Inflatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish o'z m ohiyatiga asosan m am lakatda m ahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko'rsatiladigan xizmatlarga bo'lgan narx-navolarni o'sib borishini cheklash va pul tizimini barqarorlashtirish maqsadida davlat tomonidan aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishdan iborat. U shbu chora- tadbirlar ikki yo'nalishda olib boriladi:

1. 
   Deinflatsion siyosat. Ushbu siyosat mamlakatda pulga bo'lgan talabni pul-kredit va moliya mexanizmlari yordamida tartibga solib turiladi. Deinflatsion siyosat davlat xarajatlarini qisqartirish, kreditlar uchun foiz stavkalarini oshirish, soliq yukini kuchaytirish (soliqlar soni va ularni foiz stavkalarini ko'tarish) va pul massasini cheklashni o'z ichiga oladi. Shuni ta’kidlash lozimki, deinflatsion siyosat mamla- katdagi iqtisodiy o'sishni sekinlashuviga sabab bo'Iadi;
   
2. 
   Darom adlar siyosati. Ushbu siyosat olib borishda davlat tomonidan mahsulotlar, ko'rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlarga bo'lgan narx-navo va ish haqi ustidan birdaniga nazorat etiladi hamda ularning o'sishini m a ’lum chegarasi o ' rn a t i la d i yoki b u tu n lay
   

«muzlatib» qo'yiladi. Daromadlar siyosati o 'z mohiyatiga ko'ra q a t ’iy siyosat hisoblanadi va u aholi o'rtasida norozilikni kelib chiqarishi mumkin.

Lekin inflatsiya bilan kurashishda ayrim mamlakatlarda daromadlar siyosatidan foydalaniladi.

Xalqaro amaliyotda rivojlanayotgan m amlakatlarda inflatsiyaga qarshi kurash olib borish tajribasida biz ta ’kidlab o'tgan ikki yo'na- lishdan oqilona birgalikda foydalanilgan.

Iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o 'tayotgan m am lakatlarda inflatsiyaga qarshi kurashish va milliy pul tizimini mustahkamlash uchun asosan quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda:

• 
  milliy iqtisodiyotni sog'lomlashtirish, investitsiya faoliyatining tushib ketishini bartaraf etish va iqtisodiy rivojlanishning oqilona darajasini ta’minlash;
  
• 
  raqobatbardosh, yuqori texnologik ishlab chiqarishni tashkil etish va uni rivojlantirish maqsadida davlat strategiyasini ishlab chiqish hamda uni amalga oshirish;
  
• 
  xalq iste’mol tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlab chiqarish fondlarining tarkibini o'zgartirish va unda zamonaviy texnika hamda texnologiyalarni joriy etish;
  
• 
  tijorat banklarining investitsiya va kredit faoliyatini rag‘bat- lantirish;
  
• 
  soliq tizimini takomillashtirish va ushbu yo'nalishda asosiy e’tiborni soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasiga qaratish;
  
• 
  davlat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni q ollab- quwatlash;
  
• 
  mamlakat ichida mahsulotlar, valuta, kredit yer, ko'chmas mulk, mehnat va qimmatli qog'ozlarining yagona bozorini shakllantirish hamda uni rivojlantirish;
  
• 
  pul-kredit siyosatini iqtisodiyotning rivojlanishi holatiga asosan o'zgartirib turish;
  
• 
  tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish va mahsulotlar ishlar, xizmatlarni eksport qilishni rag'batlantirish;
  
• 
  erkin bozor baholarini saqlagan holda daromadlar, xarajatlar va narx-navoni davlat tomonidan tartibga solish va uni nazorat qilish;
  
• 
  davlat budjet taqchilligini noinflatsion yo’llar bilan qisqartirish;
  
• 
  davlatning strategik oltin-valuta zaxiralarini chuqur tahli 1 etish va ulardan oqilona foydalanish.
  

Yuqorida ta’kidlab o'tilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish ma’lum muddat talab etadi. Oqilona ishlab chiqilgan antiinflatsion siyosatni amalga oshirish pirovard natijada milliy pul birligini mustahkamlanishiga va pul tizimini barqarorlashuviga olib keladi.