|
. Valuta kursi
Valuta kursi — bu, bir valutani boshqa bir valutadagi ifodasi yoki bahosidir. Masalan, 1 AQSH dollari = 1660 0 ‘zbekiston Respub- likasining so‘mi yoki 1 AQSH dollari = 28,90 Rossiya Federatsiyasining rubli.
Yagona tilda o ‘zaro munosabatda bo‘lish uchun valuta savdosining barcha ishtirokchilari m a’lum bir davr mobaynida shakllangan Xalqaro standartlar va qoidalarni tan oladi hamda ularga itoat etadi. Masalan, barcha yozma tarzda tuziladigan shartnomalarda vaiutalarni belgilash hamda ularni tasdiqlash uchun TSO-kodlardan (ISO-standaitlashtirish
bo'yicha Xalqaro tashkilot) foydalaniladi. Shu bilan birgalikda ular Xalqaro toMovlar bilan ham bog'liq.
Davlat va xo'jalik yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatida valuta kursi muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ushbu faoliyat natijasida davlatlar h a m d a turli su byektlar o ‘r tasida majburiyatlarni bajarish, hisob-kitoblarni amalga oshirish zarurati tug'iladi, ularni hal etish uchun esa albatta muayyan bir valutani boshqa bir valutaga nisbatan o ‘lchash zarurati tug'iladi. Shu sababli azaldan jah o n am aliyotida Buyuk B ritaniya va Irlandiya funt sterlinglari, Avstraliya ham da K anada dollarlari singari A Q SH dollarining kursi dollarning bir birligi uchun belgilangan.
Yevropa valutasini boshqa Yevropa valutalarida baholash uchun (Britaniya va Irlandiya funtlaridan qat’i nazar) ko‘p hollarda «100», Italiya lirasi uchun esa «1000» standart birligi ishlatiladi. Yapon iyenasi Yevropa valutalariga nisbatan 100 birligida kotirovka qilinadi.
Kurslar kotirovkalari, valutalarni o'lchanishi ikki, uch va to ‘rt o‘nlik xonalarigacha aniqlangan holatlarda ham farqlanadi.
Valuta kursi pullarning xalqaro harakati jarayoniga taalluqlidir va umumiy asosda milliy iqtisodiyotning jahon xo ‘jaligi bilan aloqalarini ifodalaydi.
Oltin-deviz standarti sharoitida valuta kursi aniqlanganda qog‘oz pullar zaminida yotgan oltin miqdorlari solishtirilgan. Masalan, Buyuk Britaniya I funt sterlingi zaminida 1821 -yilda 7,322385 gramm oltin yotgan, 1 nemis markasi zaminida esa 1873-yilda 0,385422 gramm oltin yotgan. Bunga ko‘ra 1 funt sterling 20,43 nemis markasiga teng bo‘lgan (7,322385/0,385422). Yoki, 1 AQSH dollari zaminida 1971- yilda 0,888671 gramm oltin yotgan. 1961- yildagi baho masshtabiga ko'ra SSRTning 1 rubli zaminida 0,987412 gramm oltin yotgan. Bundan, 1 AQSH dollari 0,90 SSSR rubliga teng boMgan (0,888671 / 0,987412). Oltin-deviz standarti sharoitida 1929—36-yillargacha davlatlarning milliy qog'oz pullari baho masshtabiga asosan oltinga almashtirilar edi. 1936-yildan so'ng davlatlar milliy qog‘oz pul birliklarini oltinga almashmaydigan bo'ldi, ya’ni muomalada oltinga almashmaydigan kredit qog‘oz pullar yura boshlagan. Bunday sharoitda, ya’ni Bretton-
Vuds valuta tizimi sharoitida ham, valuta kurslari ularning zaminida yotgan oltin miqdorlarini solishtirish orqali aniqlanar edi.
Yamayka valuta tizimi (1976—78-yillar) sharoitida rasmiy asosda oltin demonetizatsiyasi e’lon qilindi va oltin yuridik jihatdan o ‘zining pul sifatidagi harakatini to‘xtatdi. Jahon bozorida valuta kurslari ularga
bo'lgan talab va taklif asosida, valutalarning tarixiy masshtabi atrofida tebrana boshladi. Bunday muvozanatsiz sharoitda vaiutalarning kursi qisqa vaqt ichida tez o'zgaradigan bo'lib qoldi.
Ko‘p hollarda barcha davlatlar milliy valutalarining kursi AQSH dolían yoki Buyuk Britaniya funt sterlingiga nisbatan belgilanadi. Am m o tashqi savdo munosabatlarida albatta biror bir valutaning boshqa bir valutadagi kursiga zarurat tug‘ilib turadi. Masalan, Yaponiya eksportyor Germaniya importyor bo'lsa, unda albatta 1 Nemis markasi qancha Yapon iyenasiga to ‘g ‘ri keladi, degan savol tug‘iladi. Bunga javob berish uchun kross-kurs uslubidan foydalaniladi. Kross-kurs to ‘g‘risida ushbu darslikning 5-mavzusida batafsil yoritilgan.
Milliy valuta savdo qilinayotgan, xorijiy valuta esa kotirovka valutasi bo'lgan holdagi kotirovka turi teskari kotirovka bo‘ladi.
T o ‘g‘ri kotirovkada «Bid» sotib oluvchi kursi banklar tomonidan savdo qilinayotgan valutani sotib olish va milliy valutani sotish kursi bo‘ladi. «Offer» kursi banklar tomonidan savdo qilinayotgan valutani sotish va milliy valutani sotib olish kursi hisoblanadi. «Bid» va «Offer» kurslarining farqi sifatidagi miqdor «spred» deb ataladi.
Valuta kurslarining quyidagi turlari mavjud: «spot» kurs, sotuvchi va sotib oluvchi kurslari, forvardli kurs, kross-kurs, «autrayt» kursi.
«Spot» kurs — bu, naqdli (kassa) shartnomasi kursidir. U «spot» shartnomalari ijrosi paytida qayd etiladigan bir mamlakat valutasining bahosini boshqa mamlakat valutasidagi ifodasidan iborat.
«Spot» kurslar erkin suzadigan yoki qat’iy belgilangan bo‘lishi mumkin. Ular milliy valutani mamlakat tashqarisida shartnomani amalga oshirish paytiga sotib olish qobiliyatini ko'rsatadi.
Ba’zi davlatlar valutalarining ichki va tashqi qiymati mavjudligiga qaramasdan valuta nazorati sharoitida oddiy tijorat operatsiyalarini amalga oshirishda, asosan tovar hamda xizmatlar importida valuta va
«spot» kurslari bir xilda qo‘llanilishi mumkin.
Forvardli kurs — bu, muddatli valuta shartnomalari kursidir. U kelgusida m a’lum bir sanaga valutani yetkazib berish sharti bilan sotish yoki sotib olish bahosidan iboratdir. Bunda muddatli valuta operatsiyasida kurs uning ijrosi m a’lum bir muddat o ‘tganidan so‘ng amalga oshsa ham shartnoma tuzilish paytida qayd etiladi.
Valuta kursiga ta ’sir etuvchi omillar juda ko‘p, ularning ichida eng muhimlari ko'rib chiqiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
