‘zbek ist n respublikasi

Iqtisodiyotda naqd pullar aylanishini tashkil qilish tamoyillari va naqd pullar oqimlari harakatining sxemasi

Naqd pul aylanishini taslikii qilish aslida moliya tizimining qurilishi bilan chambarchas bog‘liq. Masalan, hisob-kitob vositalari ushbu shaklining to‘liq faoliyat yuritishi uchun nafaqat bu to ‘lov vositalaridan foydalanishga tayyor bo‘lgan subyektlar mavjudligi, shu bilan birga

buni amalga oshirishga imkon beradigan muayyan tuzilma ham zarur boMadi.

Xususan, naqd pul m ablagiari emissiya qilinishi (bosilishi) kerak. Odatda, emissiya jarayonida har bir pul beigisiga nafaqat muayyan tashqi ko‘rinish, shu bilan birga soxta belgilar yasalishidan himoyalash uchun o'zining himoya vositalari qo‘yiladi. Bunday himoya vositalari ikki xildagi ahamiyatga ega. Bir tomondan, ular bank uchun ortiqcha, unga mansub bo‘lmagan pul belgilarining paydo bo‘lmasligiga kafolat boMadi, boshqa tomondan — iqtisodiy subyektga haqiqiy pul belgilarini soxta belgilardan ajratib faqat haqiqiy pul belgilaridan foydalanish imkonini beradi.

Shundan keyin naqd pul aylanishini tashkil etish uchun emissiya tizimining barcha bo‘g'inlari: markaziy bank va hisob-kitob-kassa markazlarining (yoki naqd pul mablagMarini aylanishga chiqarishga imkon beradigan boshqa tuzilmalarning) amal qilishi zarur.

N aqd pullar aylanishining amal qilishiga doir quyidagicha asosiy tamoyillar ajratib koTsatiladi:

1. 
   moliya muassasalari-emitentlarning mavjudligi;
   
2. 
   bozor qatnashchilarining mablagMarni sarflash yuzasidan iqtisodiy erkinligi;
   
3. 
   ta ’sis etilgan milliy pul birligining amal qilishi;
   
4. 
   nazorat qiluvchi organlar oldida tushumlar va xarajatlar hajmlari uchun hisobotchilikni amalga oshiristi mumkinligi;
   
5. 
   pul mablagMariga egalik qilishning legitimligi.
   

N aqd pul mablagMarining toMaqonli aylanishi imkoniyatiga ega bo ‘lish uchun iqtisodiy tizim rivojlanishning muayyan darajasiga erish- gan b o ‘lishi kerak. Xo'jalikda naqd pullar oqimlari harakatining muayyan kanallarini ajratish mumkin:

1. 
   pul mablag‘larining markaziy bankdan mintaqalardagi hisob-kitob- kassa markazlariga va u yerdan yana markaziy bankka ko'chirilishi. Bunday ko'chirish pul mablag‘larini emissiya qilish, ulami muomaladan olib qo‘yish yoki yaroqsiz holga kelgan kupyuralarni yangilari bilan almashtirish jarayonlarini amalga oshirish zarurligi bilan bogiiq;
   
2. 
   pul mablag‘larining hisob-kitob-kassa markazlari kassalaridan banklarga yoki korxonalar kassalariga ko‘chirilishi. Bu ish haqini naqd pullar bilan berish yoki boshqa operatsiyalarning bajarilishi bilan bog'liq. Odatda, bunday ko'chirishdan oldin ushbu tashkilotlarning hisobvaraqlari bo'yicha pul mablagMarining naqd pulsiz o ‘tkazilishi amalga oshiriladi;
   
3. 
   pul mablag‘larining korxonalar kassalari, banklar va boshqa muassasalardan iqtisodiyotning boshqa subyektlariga: uy xo ‘jaliklariga ish haqi, stipendiyalar, pensiyalar, nafaqalar yoki korxonalarga xiz- matlar, tovarlar uchun haq to'lash sifatida ko‘chirilishi;
   
4. 
   naqd pul mablag‘larining tovarlar sotib olinganligi yoki xizmatlar ko‘rsatilganligi, shuningdek, m uayyan moliyaviy operatsiyalarning (birjadagi o ‘yin, sug‘urtaning xarid qilinishi, xususiy pensiya fondlariga ajratmalar va hokazo) o'tkazilganligi munosabati bilan uy xo ‘jalikla- ridan korxonalar va muassasalarga ko'chirilishi;
   
5. 
   naqd pul mablag'larining resurslarning qayta taqsimlanishi, ularning oilaning turli a ’zolari o‘rtasida yanada samarali foydalanilishi uchun bir xo ‘jalik ichida ko‘chirilishi.
   

Pul tizimi pul muomalasini tashkil etishning tarixiy jihatdan qaror topgan va qonun bilan mustahkamlab qo'yilgan shaklidir. Boshqacha aytganda, bu pul muomalasining aniq bir mamlakatda muayyan vaqt ichida qo‘llaniladigan qoidalari va m e’yorlari majmuidir.

Milliy valuta tizimi pul tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Pul mablag'lari iqtisodiyotda amal qiladigan shaklga qarab pul mablag‘- larining ikki tipi: metall pullar muomalasi tizimi va pul belgilari muomalasi tizimi farqlanadi.

Metall pullar muomalasi tizimlari pullik tovar (oltin va kumush) bevosita muomalada bo‘lgan sharoitda amal qilgan. Bunda mazkur metall pullarning barcha funksiyalarini bajargan. mavjud kredit pullar esa metallga erkin almashtirilgan.

Metall pul belgilarining muomalasi tizimida bimetallizm davri va monometallizm davri farqlanadi. Bunday holda bimetallizm iqtisodiy jarayonlarda ikkita asi metaliarning bir vaqtda foydalanishi bilan tav- siflanadi, monometallizm esa um unliy ekvivalent sifatida bir metallga o'tishni anglatadi.

Bunda bim etallizm holatida quyidagicha xillar ajratib k o ‘r- satiladi:

1. 
   parallel valuta tizimi — oltin bilan kumush o ‘rtasidagi o ‘zaro nisbat bozorda stixiyali ravishda belgilanadi;
   
2. 
   qo‘shaloq valuta tizimi — ikki metall o ‘rtasidagi o'zaro nisbat davlat tomonidan ushbu metallarga bo'lgan talabga, shuningdek, ushbu davlatdagi iqtisodiy va siyosiy vaziyatga qarab belgilanadi;
   
3. 
   nuqsonli valuta tizimi — metallar iqtisodiy tizimda mavjud boMadiyu, lekin teng huquqlarga ega bo‘lmaydi. Odatda, davlat kumush valutaning zarb qilinishi va foydalanishiga cheklashlar kiritadi.
   

0. 
   —O.Yu. Rashidov va bosh. ₄₉
   

Faqat bir metallning amal qilish tizimi sifatidagi monometallizmda ham ayrim o ‘zgarishlar yuz berdi:

1. 
   oltin tangali standart — to ‘laqonli oltin valutaning amal qilishi, unda tovarlarning qiymati ham ushbu valuta bilan hisoblanadi;
   
2. 
   oltin yombili standart — oltin muomalada boMmaydi, lekin unga katta miqdorlardagi (yombi miqdorida) almashinish amalga oshiriladi;
   
3. 
   oltin valutali (oltin devizli) standart — pullarning almashinishi faqat oltin yombili standartli mamlakatlarning valutalariga amalga oshiriladi.
   

Ham ma ko‘rinishlardagi oltin standartning bekor qilinganidan keyin kredit belgilari muomalasi tizimi o ‘rnatiladi va Bretton-Vuds va Yamayka tizimlari izchillik bilan shakllantiriladi.

Asosiy farq potensial oltin tarkibga ega valutalarning bilvosita aloqasining idrok etilishidadir. Bretton-Vuds tizimi yana oltin zaxiralarining nominal rolini ham hisobga oladi va xalqaro hisob- kitoblarda oltinga ekvivalent rolini bag‘ishlaydi, Yamayka tizimi esa oltin metallga nisbatan har qanday bog‘lanishni mutlaqo inkor qiladi. Pullar bo‘yicha o ‘zaro munosabatlarning yangi tizimi quyidagilar bilan tavsiflanadi:

1. 
   o‘zlashtirish bo‘yicha maxsus huquqlarning ( 0 ‘MH) jahon pullari va jahon hisobga olish birligi sifatida e’lon qilinishi;
   
2. 
   0 ‘MH kursini hisob-kitob qilish tizimida AQSH dollarining katta rol o'ynashi;
   
3. 
   oltin o ‘zining pullik rolini butunlay yo'qotadi, lekin davlatning zaxirasi va boshqa mamlakatlarning valuta birliklarini sotib olish usuli sifatida qoladi.