Збек и с то н республикаси олий ва урта махсус таълим



Download 8,79 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/83
Sana25.02.2022
Hajmi8,79 Mb.
#288441
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   83
Bog'liq
Qadimgi va O'rta asr G'arbiy Yevropa falsafasi (S.Yo'ldoshev va b.)

Парменид Элей фалсафий мактабининг кузга куринган на- 
мояндаларидан бири булиб, милодимиздан аввалги 504 ёки 501 
йилларда тугилган. Парменид Элей шахрида усган. Гераклит- 
нинг замондоши, Платон эса Пармениддан 30 ёш кичик булган. 
Парменид узидан кейин «Табиат хакида» асар ёзиб крлдирган. 
Асарнинг мукаддима к,исми бизгача етиб келган холос.
У уз таълимотининг баъзи кисмларида пифагорчиларни тан- 
к,ид к,илган, у шунингдек, Иония фалсафасига к,арши чиккан. 
Элей фалсафий мактабининг таракдиётига мантикан ёндаш- 
сак, умуман материалистик таълимотдан идеалистик таълимот 
томон тараккий этганлигини куришимиз мумкин. Хатто П ла­
тон хам маълум даражада Парменид таълимотига карши чик- 
К а н . 
Парменид ва унинг шогирди Зенон хам оламни билишда 
акдий билишни хиссий билишга карама-карши куйган. Албат- 
та, бу билан уларни натурфайласуфлар деб хукм чикаришимиз 
тугри булмас, бирок оламни билишда акдий билишни хиссий 
билишга карама-карши куйдилар.
Парменид фикрича, борлик мавжуд, йуклик эса мавжуд 
эмас. Борлик оламнинг марказида харакатсиз жойлашган. У ях- 
лит шарсимон массадан иборат. Унинг олам тугрисидаги бун­
дай тасаввури борликнинг моддийлигидан далолат беради. П ар­
менид таълимотининг асосий масалаларидан бири фикр ва ана 
шу фикрга тегишли жисм (предмет) айнан бир нарса, жисмга 
тааллукли фикр табиатан фикр деган маънони англатади. Лекин 
Парменид бошкача таъкидлайди: «Фикр доимо жисм хакидаги 
фикрдир. Фикр уз жисмидан (предметидан), яъни борликдан 
ажралган холда булиши мумкин эмас. Ф икр бу борлик демак- 
дир. Йуклик тугрисида фикр юритар эканмиз, кандайдир маз- 
мунда фикрнинг мавжуд эканлигини англаймиз. Йуклик тугри- 
сидаги фикрнинг мавжудлиги узи борликдир, фикр мавжуд 
экан, демак, у борликка эга, хар холда йукдик тугрисидаги 
фикр мавжуд-ку!» Демак, бундан факат битта борлик мавжуд 
хулоса чикариш мумкин1 экан деган.
Шундай кдпиб, Парменид фикрича, йуклик мавжуд эмас, 
доимийлик оламида хеч жойда бушлик йук, хеч нарса билан 
тулмаган маконнинг булиши мумкин эмас. Жисмдан алохида 
макон йук Олам яхлит шарсимон массадан иборат. Демак, олам 
бир бутун, унда хеч кандай куплик ва куплик хакдца фикр 
юритиш хам мумкин эмас. Алохида якка-якка жисмларнинг узи 
оламда йук. Пармениднинг бу таълимоти пифагорчиларнинг 
бушлик бор, деган фикрига карши каратилган. Албатта, пифа­
горчиларнинг бушлик тугрисидаги фикри атомистик таълимот­
ни илгари сурган файласуфларнинг мутлак бушлик фикридан
1 В. Ф. А с м у с. История античной философии М., 1965. стр. 40.
www.ziyouz.com kutubxonasi


йирокдир. Пифагорчиларнинг илгари сурган бушлиги хавоси- 
мондир. Хар калай пифагорчилар бушликни эътироф этганлар.
Пифагорчиларнинг таълимотича, жонли шарсимон олам та- 
шкаридан уз ичига \авосимон бушликни тортиб, нафас олади. 
Натижада, олам алохида жисмларга булинади ва улар бир-би­
ридан ажралиб туради. Пармениднинг фикрича, олам яхлит. Де­
мак, унда \е ч кандай куплик ёки алох,ида кисмлар йук, экан. 
Бундан шундай хулоса чик,ариш мумкинки, хиссиётимизга 
кучган куплик аслида миссий ёлгондир. Хиссиёт оркали били- 
надиган олам манзараси \ак,ик,ий эмас. У саробдир. Хакикат- 
нинг манбаи эса хиссиёгдир.
Парменид Гераклитга карши чик,иб, Гераклит табиатни аба­
дий х,аракатда, харакат эса к,арама-к,аршиликлар асосида содир 
булади, дейди. Лекин Парменид фикрича, олам харакатсиз булга- 
ни учун пайдо булишлик ва емирилишлик мумкин эмас. П ар­
мениднинг таълимоти Кддимги Юнонистонда оламни метафи­
зик тушунишга каратилган. Шундай килиб, Парменид таъли­
мотича, борлик харакатсиз, узгармас, пайдо хам булмайди ва 
йук х,ам булмайди.
Парменид таълимоти икки кисмга булинган. Биринчи кисм- 
да харакат тугрисидаги аник билимлар ифодаланган, иккинчи 
кисмда эса физик жараёнлар ва ходисаларнинг табиати тугри- 
сида узининг фикрини эмас, балки пифагорчиларнинг физик 
гипотезлари (фаразлари) баён килинган.
У пифагорчиларнинг физикасига аникдик киритган. Шулар- 
дан бири бушликнинг реал мавжудлигини инкор этишдир. Ер 
эса Парменид фикрича, марказни ташкил этади. Унинг баъзи 
гоялари олам хакидаги илмий тасаввурларни ривожлантиришда 
мухим ахамият касб этди. Масалан, Ойнинг коронку табиати 
хакидаги фикрини олайлик. Ой Куёш нурини акс этгиради, узи 
эса нур чиказишга кодир эмас. Унинг бу фикри маълум дара- 
жада фанда ва фалсафада бутунлай мухим урин эгалламади, 
деган фикрни рад этади. Шундай килиб, Парменид таълимоти­
га куйидагича якун ясаш мумкин:
— Агар милетликлар хакикатни хиссиёт ва тажрибадан топ­
тан булсалар, Парменид аксинча, хиссий далилларнинг аник- 
лигини рад этади. Хар кандай эмпирик билимларни аслида 
алдовчи, шунчаки билим, деб билади. Борликнинг мохиятини 
Парменид борликдан излади.
— Парменид учун борлик ва тафаккур айнан бир нарса — 
Пармениднинг фикрича, акд харакатсиз нарсаларни билади. 
Лекин шунга карамай фалсафанинг ижобий томони хам мав­
жуддир. У Кадимги Юнонистонда рационал фалсафага асос 
солди. Парменидца яхлитликни шарсимон борлик ташкил эта­
ди. Пармениднинг фалсафасида ноизчилик сезилиб туради. П ар­
мениднинг борлик тугрисидаги таълимотидан Платон узининг 
гоялар тугрисидаги назариясини асослашда фойдаланган.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Зенон. Элей мактабининг намояндаларидан бири, Парме- 
ниднинг шогирди ва дусти Зенон уз устозинннг таълимотини 
Химоя кдгщи ва уни ривожлантирди. Пармениднинг назарияси­
ни химоя килихцца уз далил исботларини ишга солди. Зенон уз 
далил исботларини шу даражада мох,ирлик билан кулладики, 
кейинчалик Аристотел уни «Диалектика»нинг отаси, деб ата- 
шига асос булди. «Диалектика» маъносида Аристотел Зенон- 
нинг фикридан ички карама-каршиликни мохирона топиб, ана 
шу к,арама-каршиликларни бартараф этишни тушунган.
Зенон Парменид сингари, хакикат карама-каршиликларга 
дуч келиши мумкин эмас, деган фикрга ишонарди. Зёноннинг 
таъкидлашича, куплик бу кисмларга эга булишлик ва булиниш 
хусусиятига эга булишликдир. Булинувчилик хусусиятига факат 
куламга эга булган нарсалар эга булиши мумкин. Зеноннинг 
фикрича, борлик, жисмий хажм ва куламга эга булиши зарур. 
На кулам, на хажм га эга булмаган нарсалар булиши мумкин 
эмас, дейди Зенон. Унинг узи устози сингари борликдан таш- 
Карида бирон-бир бушлик,нинг мавжудлигини бутунлай инкор 
этади. Факат уч улчовга эга булган борлик, мавжуд.
Бирок, Зенонга кура, борликдан алохида уч улчовга эга булган 
макон йук,. Маконни урин деб билиб, унда борлик, жойлашиши 
мумкин. Зенон маконни борликдан ажратадиган файласуфларга 
к,арши чикади. Мана унинг бу хакдаги далили: Агарда урин 
кандайдир борлик булса, унда бу урин каерга жойлашиши мум­
кин? Демак, бундан куйидаги хулосани чикариш мумкин: хамма 
мавжуд нарсалар каердадир жойланиши лозим. Агарда макон 
мавжуд булиши керак, дейилса, у бошка иккинчи жойда ж ой­
лашиши керакдир. Унда иккинчи макон, учинчи маконда ва 
Х.к. 
жойланиши керак. Демак, бу мумкин эмас. Борликдан таш- 
Карида урин, макон, кулам алохида мавжуд булиши мумкин 
эмас. Борлик узи куламга эга, кулам йук булмас, борлик йук 
булиши аник.
. Зеноннинг кулам тугрисидаги таълимотига кура, куп кисм- 
лардан иборат жисм уз навбатида булинишнинг охирги нуктаси 
булиши керак. Акс холда хар бир кием булинувчи хусусиятга 
эга булса, узи купликка айланади. Унда уша киемнинг кисмини 
аниклашга тугри келади. Унда булинишлик чексиз равишда да­
вом этиши мумкин. Ш унинг учун Зенон булинишнинг охирини 
тан олади. Куплик булинмас, унинг бирлик улчовини ташкил 
этади. Демак, куплик булиниши учун купгина бирликлар мав­
жуд булиши керак. Бу ерда купликнинг бирликлари бир-бири- 
дан алохида булиши керак. Акс холда яхлит массага айланади. 
Унда на бирлик, на куплик булади. Куплик бирликлар йигин- 
дисидан иборат.
Маълумотларга 
К а р а г а н д а ,
Зенон узидан кейин купликнинг 
мумкин эмаслиги тугрисида 40 та далил-исбот колдирган. Биз- 
гача улардан иккитаси етиб келган. Биринчиси: Агар борлик
www.ziyouz.com kutubxonasi


купликдан иборат булса, унда у катта ва кичик булиши мум­
кин. Натижада у шунчалик кичик булиб, \ажмга эга булмасли- 
ги ёки шунчалик катта булиб, чексиз булиши мумкин.
Иккинчиси: Борлик купликдан иборат булса, унда бир нар- 
санинг узи чекланган ва чексиз булиши керак. Бу икки исбот 
антиномия шаклида тузилган. Биринчи тезисга кура, агар бор­
лик, купликни ташкил к,илса, унда у умуман хажмга эга булмайди. 
Буни Зенон бирликларнинг булинувчи эмаслиги тугрисидаги 
хулосадан келиб чикдди. Агар бирликлар булинмас экан, де­
мак, у хажмга эга эмас, яъни жисмга бирон-бир нарсани кушса 
Хам купаймайди, айирганда хам камаймайди.
Бу холни Зенон ьуйидагича изохлайди. Купликнинг айрим 
к,исмлари алохида булганлиги учун бир-биридан чеклангандир. 
Иккинчи антиномияга к>фа, куплик хажмга эга булган холда 
мавжуд. Бирок, бундай холатда хам куплик к,арама-к,аршидир. 
Унинг хажми хам чекланган ва чексиз булиб чикдци. Антино­
мия тезисида эса куплик микдор жихатидан чексиздир. Агар 
куплик мавжуд экан, унда купликнинг к,исмларининг булини- 
шини хам тан олиш керак. Шунинг учун бу булинувчи хажм 
билан у бирликларни булинувчи хажмга булувчи учинчи булув- 
чи хажм булиши керак. Шундай кдпиб борлик, чексиздир.
Зенон харакатнинг мавжуд эмаслиги тугрисида туртта апо­
рия яратган:
1. 
Дихатомия. 2. Ахиллес. 3. Ёй. 4. Стадион ёки стадий. Биринчи 
апорияга биноан, агар маконга эга булган куламда жисм чек­
сиз булса-ю, вак,т чекланган булса, у холда харакат бошлан- 
майди. Чекланган вак,т мобайнида чексиз маконни ёки чексиз 
маконнинг хар бири алохида олинган кдомини эгаллаб булмай­
ди. Бунинг исботи куйидагича:
Харакатланувчи жисм бутун масофани босиб утишдан ол- 
дин хаёлан унинг ярмисини утиши керак. Масофанинг ярмини 
утиши учун у ярмининг ярмисини утиши лозим. Бу холат чек­
сиз равишда к,айтарилаверади, чунки макон чексиз булинувчан 
экан, сунгги булинмас к;исмга эришиш мумкин эмас. Хулоса 
шуки, харакат чексиз борликнинг табиатига мос келмайди.

Download 8,79 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish