|
1. Ўша жойда.
2. Ўша асар, л. 144.
3. Ўша асар, л. 145.
205
шоҳи ва бош қа м атоларни тўқиш билан ш уғулланадилар, амм о
деҳқончилик иш лари уларга бегона. Ҳ индлар, аф гонлар, арманлар
с а в д о б и л а н м аш ғу л , у л а р ҳ ам д е ҳ қ о н ч и л и к қ и л м а й д и л а р .
Т уркм анлар ҳарбий иш ларга ж алб этилган, ам м о уларнинг ичида
деҳқонлар ҳам мавжуд. Асли бухоролик бўлган ўзбек ва сартларга
кел сак, у л арн и н г а й р и м л ар и ҳарбий хи зм ат б и л ан , баъзилари
с а в д о -с о т и қ , қолганлари э с а ғалла ҳам да б о ш қ а ҳаётий зарур
маҳсулотларни етиш тириш билан ш уғулланадилар.»1.
П оручикнинг кундаликларида Аму ва С и р н и н г катта кемалар
қатнови учун ноқулайлиги, улар “атроф и қум ликлар билан ўралган
ва К а с п и й д а н узоқц а ж о й л а ш г а н кўл - О р о л га қ у й и л и ш и ”
ҳ а қ и д а г и м аъ л у м о т л а р б и л а н б и р г а Ў р та О с и ё ж а н у б и д аги
хориж ий Ш а р қ м ам лакатларида рўй берган воқеаларгача баён
этилганлигини кўрамиз. “ И ш он ч л и хабарларга қараганда, - деб
ёзади у, - и н гли злар д арёл ард ан сузиб кел и б ж ойларда турли
товарлар ва буғдойни аҳоли ўртасида атайлаб арзон пулламокдалар.
Ваҳоланки, ўзлари уларни қим м ат нарҳца харид қилганлар. Ш ундай
м а к к о р о н а усуллар б и л ан улар Қ а н д а ҳ о р ва П е ш о в а р д еган
ш а ҳ а р л а р н и и ж а р а г а о л и ш г а м у в а ф ф а қ б ў л г а н л а р . Қ о б у л
ш аҳри н и н г ҳоки м и Ш уж а ул -М у л к деган б и р ки м са илгариги
йилларда ш аҳар аҳолисининг сиқувидан у ердан кетиб, инглизлар
билан таниш ган. 1810 йил баҳорининг бош ида инглизлар Ш ужа
у л -М у л к к а б и р қ ан ч а а ск ар б ер и б , К а ш м и р о р қ а л и уни ян а
Кобулга олиб келганлар ва аввалги лавозим ига тиклаб қўйганлар” 2.
С убҳонқуловнинг кундаликларида ян а бир тарихий ф актга дуч
келам из. У н и н г таъ ки д лаш и ч а, 1810 й и л н и н г 1 ап рели д ан 18
м айигача Бухорода жуда катта қум бўрони ю з берган. Х онликн инг
ай ри м ноҳияларида бутун б о ш л и ҳовл и -ж ой л ар ва боғлар кум
тўдалари остида қол и б кетган . Д ал ал ард аги б арча э к и н л а р н и
қ а тги қ совуқ уриб й ўқ қилиб ю борган. Б унинг натиж асида аҳоли
ўртасида даҳш атли о ч ли к б о ш л ан и б кетади, қ и м м атч и л и к авж
олади, бозорлар бекилади, ҳеч ким бирор егулик сотм ай куяди.
Б ухорода турли ғал аён л ар , ў ғи р л и к ва қ а р о қ ч и л и к о д атл ар и
воқеликка айланади. Бундай ш ароитда, Субҳонкулов келтирган
маълумотларга қараганда, М ир Ҳ айдар ш аҳардаги эркагу аёлни
қалъа таш қарисига олиб чиқи б , ўзи бош чилигида уч кун давом ида
/.
Ўша асар, л. 147.
2. Ўша асар, л. 149.
206
қўлларни осм онга кўтариб Оллоҳга нола қилиш га мажбур этади.
Ш у н д ан с ў н г а м и р н и н г б у й р у ғи б и л а н ш а ҳ а р д а ги хусусий
ом борлардаги барча д он -д ун захиралари мусодара қилинади ва
сотувга чиқарилади. “ Бир ботм он, яъни с а к к и з пуд ғалланинг
баҳоси, - деб ёзади Субҳонқулов, - беш червонга кўтарилди. Четдан
келган аҳоли ўз ю ртларига тарқаб кета бош лади. Бухоро ва унинг
атроф ларида и сти қо м ат қилувчи қ о р ақ ал п о қ ва қ и р ғи з-қ а й с о қ
(қозокдар) кам бағаллар асл ж ойларига қайтиб кетдилар. Умуман,
ш аҳарн и н г учдан б и р қи см и ўз у й -ж ой л ари н и таш лаб Қ ўқон,
С ам арканд, Ш аҳрисабз, Хива каби бош қа шаҳарларга жўнаш га
мажбур бўлдилар. И ю н н и н г ўнинчисида шаҳарга а р и қ қазилиб
сув келтирилгандан кейин ҳамм а нарсанинг нархи ян а аста-секин
ўз ҳолига кела бош л ад и ” 1.
П оручик С убҳонқулов хотира дафтаридан ж ой олган бу каби
қизиқарли тарихий воқеаларни кўплаб келтириш мумкин.
Бу м аълум отларга таян ган ҳолда қуй и д аги ларн и таъкидлаш
мумкин: XIX асрн и н г бош ларида Бухоро-Россия муносабатлари
у қадар ривож топм аган бўлиб, савдо карвон лари н и н г йўлларда
тал ан и ш и , Россиядан Ўрта О сиёга қочиб, у ерда п ан оҳ топган
айрим ш ахсларнинг ф аолиятидан (масалан, сохта пуллар ясалиш и
к а б и ) рус м а ъ м у р л а р и н и н г н о р о зи л и ги каб и в о қ еа л а р и кки
орадаги ал оқаларн и н г янада сусайиш ига сабаб бўлади.
О врупод аги м уҳим во қ еал ар б и л ан б ан д бўлган П етербург
Т уркистон х он л и кл ари га кўп ҳам эътибор қилм ас, улар билан
алоқа қили ш н и О ренбург ҳарбий губернаторига таш лаб қўйган
эди. Бу эса ўз навбатида хонликлардан бири - Бухоронинг қатгиқ
норозилигига сабаб бўлади. Бу вақтга келиб О вруподаги сиёсий
аҳвол Ў рта Ш а р қ д а г и в о қ е а л а р д а ҳам ўз и н ъ и к о с и н и т о п а
бош лайди. Ш ундай бир вазиятда П етербург Бухоро хонлиги билан
яхш и а л о қ а л а р н и ў р н ати ш га ж ид д и й аҳ ам и ят б ери ш га қар о р
қилади. Н атижада Бухорога Оренбург ҳарбий губернатори ном идан
эм ас, балки им ператор Ёрлиғи билан махсус элчи Субҳонқулов
жўнатилади.
П оручик С убҳонқулов элчилиги икки ўртадаги сиёсий ва сав-
д о - и қ т и с о д и й а л о қ а л а р р и в о ж и г а к а т т а ҳ и с с а қ ў ш м а г а н
бўлса-да, ам м о орадаги расм ий м уносабатларнинг бир маромга
туш иш ига йўл очди. А слида бу м и сси ян и н г Россия учун аҳамияти
/.
Ўша асар, л. 150.
207
катга бўлди. Петербург Наполеон хуружи арафасида бу минтақадаги
сиёсий вазият, хонликларнинг халқаро алоқалари, уларн и н г куч-
қ у д р а тл а р и , и қ т и с о д и й ҳолати ҳ ақ и д а и ш о н ч л и м а т е р и ал л а р
тўплаш , улардан Россия таш қи сиёсати учун маълум хулосалар
т а қ а р и ш им конига эга бўлади.
Ш у б илан бирга, бу м иссия ва ун и н г ю борилиш и билан боғл и қ
в о қ еа л а р Б ухоро х о н л и ги м у стақ и л т а ш қ и с и ё с и й т а р и х и н и
ўрганиш да катта аҳам ият касб этади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
