Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. Хапфин Н.Л. Россия и ханства Средней Азии (первая половина XIX
в.). Москва, “Н аука”, 1974. с. 133-134.
2. ЦГА Уз, ф. 6. on. 10. д. 291, л. 277.
203

---

воқеалар таф силотига алоҳида эътибор беради. У н и н г ёзиш ича, 
бу вақтлард а Бухоро б и л ан Х ива ўртасидаги с и ёси й ал о қал ар
бузилган ва и кки ўртада қатор ҳарбий тўқнаш увлар бўлиб ўтган.
Х и ва ва Б ухоро м у н о са б а тл а р и ҳ ақ и д а ё за р э к а н , а с о с и й
э ъ т и б о р н и у Х и ва х о н л и ги б и л а н қ о р а қ а л п о қ қ ў н ғи р о т л а р и
ўртасида юз берган ихтилофларга қаратади. “ 1809 йилда, - деб ёзади 
у, - хиваликлар савд о -со ти қ иш лари билан С ирдарё бўйларида 
кўчиб юрувчи қи рғи зларн и н г (қозоқларнинг) Ч и кл и н қабиласи 
том он борганлар. У лар савдо иш ларини тамомлаб қайтаётганида 
Я нги Д арё бўйпаридаги қўнғирот-қорақалпоқлар Тўра М урат Сўфи 
бош чилигида хивалик савдогарларга ҳужум қилиб, улардан бир 
қ ан ч аси н и ўлдирадилар, қо л ган л ар и н и н г м о л -м у л к и н и тортиб 
о л а д и л а р . Б у х а б а р Х и в а х о н и М у ҳ а м м а д Р з қ и м г а е т г а ч , 
қ о р а қ а л п о қ л а р г а қ а р ш и қ ў ш и н ю б орад и ва у л а р н и т о р -м о р
келтириб, 300 га яқи н киш ини оиласи билан асир қилиб олиш ади. 
Қ олганларга эса Я н ги Д арё бўй л ари н и тар к этиб, Х ивага ёки 
Қ и р ғ и з - Қ а й с о қ Ў рдаси га тоб е ж о й л а р га кўч и б ўти ш ҳ а қ и д а
си п ори ш берилади. А ммо қорақалпоқлар хоннинг бу буйруғини 
назар-писанд қилмасдан ўз жойларида истиқомат қилаверганлар.1
Субҳонқуловнинг таъкидлаш ича, ана ш у воқеалар сабаб бўлиб, 
Бухоро ва Хива ўртасида совуқчилик пайдо бўлади, бу эса аста- 
секи н қуролли тўқнаш увларга ҳам олиб келади. Ч унки Ч и кл и н
қабиласининг бош лиқларидан ака-ука Хожа М урод ва Тўра М урод 
С ўф ийлар ўзаро душ м анлик туфайли ўз тарафдорлари билан бири 
Хива ва иккинчиси Бухоро хонлигига таяниб иш кўриш га ҳаракат 
қилади. Тўра М урод Бухоро хони М ир Ҳайдардан ҳарбий мадад 
олади. Ўз укаси тазйиқидан Хивага қочиб борган Хожа М урод эса 
у ерда кдндайдир сабаб билан ўлдирилади ва бу воқеаларни баён 
этар экан , уларни якунлаб: “ Бухоро ва Хива ўртасидаги муносабат­
лар ёмон аҳволда” , деб хулоса қилади Субҳонқулов.2
Ш унингдек, у Бухоро билан Қўқон ўртасидаги алоқаларни ҳам 
ёритиш га ҳаракат қилган. “ 1807 йилда, - деб ёзади Субҳонқулов, - 
Қ ўқон аскарлари Бухорога қарашли Ўратепага яқи н қиш лоқлардан 
бирига ҳужум қилиб, Ў ратепа ҳоким и қуш беги Ҳ ак и м б и й н и н г 
укаси Ўткир сўф ини одамлари билан асир олиб кетиш ган. Улар 
ҳозир ҳам Қўқон хони ихтиёрида туришибди. Кўқон хони Алимхон
1. ГАОО, ф. 6. On. 10. 291, л. 142.
2. Ўша асар, л . 143.
204

---

1810 йил 5 январда Ўратепага ҳужум қилиб, кўплаб одамларни 
асир олган ва молларни ҳайдаб кетган. Бунга жавобан 1810 йил 15 
январда Бухоро қўшинлари қўқонликлардан 150 тасини асир олиб, 
Бухорога олиб кетганлар. 20- ва 24-январ кунлари Бухоро хони 
Қўқонга қарши 18000 киш илик қўш ин жўнатади. Аммо бу қўшин 
Ж иззах яқинида Алимхон кучлари билан тўқнаш ганда унга ҳужум 
қилиш га журъат эта олмайди ва орқага қайтади. Алимхон эса май 
ойида Т ош кентни қўлга киритиш га м уваф ф ақ бўлади. 18 майда у 
ердан қочган Т ош кент ҳокими Хожа ва Қобилбий деган қалмиқ 
ўзл ар и н и н г бир неча суворий ш ери кл ари б и л ан М ир Ҳ айдар 
ҳузурига келдилар. Улар хонга бешта кдлқон, ўн бешта яхши милтиқ, 
қимматбаҳо эгар-жабдуқлари ҳамда ё п и н ч о қ билан 15 та арғумоқ 
торти қ қилдилар. М ир Ҳайдархон ўз навбатида Хожа ва Қобилбий 
ҳамда уларнинг 3 та ш ерикларини олтин қинли ханжарлар билан 
сийлайди. Бу ханжарлар Бухорода маъмурият белгиси сифатида тан 
оли н ади ” 1.
Ю қорида келтирилган парчадан кўриниб турибдики, Субҳон- 
қулов нафақат Хива-Бухоро, балки Бухоро-Қўқон муносабатлари 
ҳақида ҳам синчковлик билан маълумотлар тўплаган.
Умуман, поручик Субҳонқулов ҳисоботида бу масалалар ю за­
сидан келтирилган таф силотлар Ўрта Осиёдаги ўша давр сиёсий 
воқеаларини ёритиш учун муҳим аҳамиятга эгадир.
Ш у б и л ан бирга, С убҳонқулов Т у р ки сто н х о н л и к л а р и н и н г 
бош қа давлатлар билан муносабатлари га ҳам катта эътибор беради. 
“ Б ухороликлар эр о н л и к л ар б и л ан ҳеч қандай и тт и ф о қ тузм а- 
ганлар”2, дейди у.
Б у хоро х о н л и г и н и н г с а в д о с и г а тў х т а л и б , қ у й и д а ги л а р н и
та ъ к и д л а й д и : “ Бу ерга К ў н а к , К а ш м и р , Ҳ и н д и с т о н , М ем ет, 
Ҳ ирот, Қашғар, Тош кент, Хива ва О сиёнинг бош қа шаҳарларидан 
савдо карвонлари келиб туради. Я нвар ва феврал ойларида савдо 
гавжум бўлади. У баъзан ҳатго 15 апрелгача ҳам давом этади. Ш ундан 
сўнг карвонлар тур л и тарафларга жўнаб кетадилар»3.
Бухоро хонлигидаги турли миллат вакилларининг машғулотлари 
ва к а с б -к о р л а р и ҳақида ш ундай ёзади: “ Б ухорода и с ти қ о м а т 
қилаётган исроилликлар и п ак қурти етиш тириш , и п акни бўяш,