Ўзбек дипломатияси тарихидан

( “Р и ёз у д - д а в л а ”, 3 4 9 -а
3 4 3

---

“ 1839 йил. Х ивага Ҳ и рот ш оҳи К ом рон д ан С ултонхон отл и ғ 
эл ч и кел д и ва х о н га ўз ҳ у к м д о р и н и н г м ак ту б и н и то п ш и р д и . 
М азм ун и бул э р д и к и м , А лҳам дулилло в а -л -м и н н а ул ҳазрат- 
н и н г нусрат ва м уованати би л а душ м ан и ғол и б н и н г ш арри д и н
қугулдиқ. М улким изға эга бўлдиқ. Б из ж а м о ан и н г ж о н и ул ҳазрат 
ўлжаси ва ф и лҳ ақи қ ати Ҳ ирот вилояти ул ҳазратн и н г м улкидир, 
эм ди и л ти м о си м и з булки бул тараф га та ш р и ф кел ти ри б , Ҳ и рот 
м улкиға д авл ат ҳузурингиз б илан и н ти зом бериб ва бу ихлос- 
каш л ар н и н г б о ш и н ш ар аф и қудум и н-гиз б илан ф ал а к авж ига 
еткури н гк и м , б ағо ят м ун тази рд урм и з” .
Ул ҳазрат бу н о м ага ж авоб ан ан га л о й и қ Ҳ и р о т ж о н и б и ға 
я қ и н вақтларда б о р м о қ н и ваъда қ и л и б , ж авоб хати н и эл ч и га 
то п ш и р д и ва к е т и ш га рухсат б ерди . А н га ўз н о м и д и н э л ч и
с и ф а т и н д а М е ҳ та р н и н г и н и с и В оис Н и ё зб о й н и ун га қўш д и , 
ток и м М арв ви лояти ға бориб, ҳамул элчиға м и н г тиллоға ғалла 
олиб бориб, Ҳ и р о т сари узатғай” .
( “Р и ё з у д - д а в л а ”, 3 4 9 - б - 3 5 0 - а )
“ 1840 йил. М аълум б ў л си н к и м , чун М уҳам м ад ш оҳ Х оразм
ш у ж о аси н и н г д а ст бурдига то қ ат қ и л а о л м а й Ҳ и р о т усти д и н
ф и р о р и х ти ёр қ и л и б , Т еҳ р о н д о р и л м у л к и ға б о р д и . А в во л ғи
ф ахом ат ва ғурури қолм ади. О хир ҳазрати соҳи б қи рон , б иҳиш т 
н и ш о н н и н г м улозим лариға о ш н о л и қ қ и л м о қ н и сабаби а м н и я т 
ва м азиди д авл ат ан гл аб ўз м ўътам и д лари д и н Ҳ од и хон о тл и ғ 
б и р к и ш и с и н э л ч и қ и л и б , қўл и ға м у ҳ аб б атн о м а т о п ш и р и б , 
Х оразм сари р аво н а қилди. М азкур элчи неча кунлар йўл ю риб, 
о с т о н б ў с т л и к ш а р а ф и г а в о с и л б ў л и б , М у ҳ а м м а д ш о ҳ н и н г
ю борган н о м а с и н арзга еткурди. Н о м а м азм у н и ул э р д и к и м : 
Қ адим зам о н д и н то бу овон и саодатн иш онгача Х оразм хонлари 
била Э рон под ш оҳлари орасида д ўстл и қ ш еваси ва раф ту-ом ад 
тариқаси ҳеч важ би л а матрук ва маслуб б ўлм ам иш эркан . Бас 
бизлардағи ҳамул тари қад а сулук қилиб, м уғоират ва м усодақат 
расм ин бунёд қи л соқ, ток и м бу ш еъвайи хўп ва расм и м аргиб 
м аём анидин и к к и ю р тн и н г ф уқора ва риоёси ф арогат ва ам н и ят 
билан м аи ш ат қилғусидурлар” . Чун у л хазрат н ом ад и н хабардор 
бўлғач, ж а в о б и га бул и б о р ат б и л ан н о м а ё з д и р д и к и м , “ К ўп 
муддатдин бери эш и тад урм и зки м , Э рон халойиқи аҳли суннат 
ва ж а м о а т м а з ҳ а б и г а м у х о л и ф а т қ и л и б , ҳ а з р а т и н а б о в а т
3 4 4

---

п ан о ҳ и н и н г азҳоби ки ром ва аҳбоби л о зи м эҳгиром ларига саб 
ва д а ш н о м қилур э р м и ш л а р . Б о вужуд ул а зи зи соҳи б там и з- 
л а р н и н г эҳонати м уж иби қатл ва б ои си н и ф о қ бўлатурур. Агар 
ул аъм оли қабиҳа ва аф ъ ол и ф ази ҳ а н и н г ул ж ам оа тарк тутса, 
и н ш о о л л о таоло д ўстл и қ б и н о с и м уш ай й и д ва якж иҳатлик аҳди 
п а й м о н и м уаккид, ўлиб, та р а ф а й н раъи ятлари га ф о р и ғб о л л и қ
ва осудаҳоллиқ етиш ғусидур” .