Ўзбек диалектологияси

3- асосий саволнинг баёни:
Ўзбек халқ шеваларининг ундошлар тизими асосан бир-бирига тўғри 
келади. Бироқулар маълум даражада ўзаро фарқланадилар ҳам. Қипчоқ 
лаҳжаси ҳам й-ловчи, ж-ловчи гуруҳларга ажралганлиги сабабли баъзан 
уларнинг ўзида қисман тафовут кўзга ташланиб қолади. Лекин уларда 
барибир умумийлик кучли.
Чуқур тил орқа «X» ундоши бу гуруҳ шеваларда йўқ даражада, 
унинг ўрнида аксарият 
қ 
қўлланади: 
туқум 
(тухум), 
қала 
(хола), 
қатьш
(хотин). X товушининг туркий сўзларда қўлланлиши эски туркий тил 
даврига тўғри келади 
хан 
(Длт)- хон, 
хайу 
(Длт)-қайси.
Бу товушнинг истеъмол доираси эски ўзбек тили даврига келиб 
янада кенгаяди: 
Хатун 
(рабғ). 
Хотин, хонлмқ 
(ХШ )-хонлик. Ҳозирги 
ўзбек адабий тилида ҳам X ундоши фаол ишлатилади. Аммо баъзи 
туркий тилларда, жумладан, қозоқ, қорақалпоқ, қирғиз тилларида 
бу товуш нинг ўрнида 
қ 
ундош и қўлланилади. Бўғиз, сирғалувчи, 
жарангсиз 
ҳ 
ундоши қипчоқ шеваларида мустақил фонема: 
Ҳ э м м э,
ҳ э м , ҳ и к м э т , ҳиммэт
каби. Эски ўзбектилидаҳам фаол ишлатилган 
бу товуш Тош кент шевасида мустақил фонема саналмайди. Ўзбек 
адабий тилида X ва 
Ҳ 
ундошлари бир-биридан фарқланади.
Л аб-тиш сирғалувчи, ж арангсиз ф ундош и қи п ч оқ лаҳжасида 
ф онем а сиф атида мавжуд эм ас.У нинг ўрнида ҳамиш а 
п 
товуш и 
қўлланилади: ад тил. фойда //қип.лаҳ: 
п а й 
д 
а, 
ад .тил. фарзанд / /
қип.лаҳ. 
п э р з э н 
т ад.тил 
ф а р қ 
қип.лаҳ. 
п а р қ, 
ад .тил. 
фаҳм / /

---

қип.лаҳ.