Ўзбек диалектологияси

о ҳ а н г-
мусиқавийликни 
таъминласа, иккинчидан, сўзларнинг ички табиатини 
белгилайди.
{Б>в} ҳодисаси туркий тилларда анча аввал бошланган бўлиб, айрим 
сўзларда қи п ч оқ лаҳжасида тарихий шакл сақланиб қолган .Б и роқ 
сирғалишга мойил бўлган бир қатор сўзлар ҳозирги адабий тил қолипи 
сифатида қабул қилинган: 
ад. имл.
т о в о қ< 
(тил тарихида ва қипчоқ 
лаҳжасида ) 
табақ, ад.имя
. 
қовоқ 
< (тил тарихида ва қипчоқ лаҳжа- 
сида) 
қабақ, ад.имя.
ч и в и н 
< (тил тарихида ва қипчоқ лаҳжасида) 
чькбьш, ад.имл.
ч и в и қ 
< (тил тарихида ва қипчоқ лаҳжасида) 
чибиқ.
{Б} ф онем аси ўзидан кейинги бўғиндаги Н товуши таъсирида 
қи п ч о қ л аҳж асида баъзан бурунлаш ади: б у н д а> м у н д а // мьш да; 
бундай> м ундай//м ьш дай; бурун>мурун / / мурьш; бурнь
1
>мурнь
1
; 
бўйин > м о й у н // мойьш: 
Ғ>в 
ҳодисаси ҳам қипчоқ лаҳжаси ва қипчоқ 
гуруҳ туркий тилларга хосдир.

---

«Девону
луғотит
турк»да
Қипчоқ
лаҳжасида
Қ озоқ
т и л и д а
Қ о р а қ а л п о қ
т и л и д а
У з б е к
а д а б и й
т и л и д а
Тағ
Тав
Тау
Тау
Тоғ
Бағ
Бав
Бау
Бау
Боғ
Ағьф
Авьф
Ауьф
Ауьф
Оғир
А ғиз
Авь13
Ауьп
Ауьп
Оғиз
Сағ
Сав
Сау
Сау
Соғ
Қипчоқ лаҳжасида г>й ҳодисаси ҳам мавжуд:
« Д е в о н у л у ғ о т и т
т у р к » д а
Қ и п ч о қ
л а ҳ ж а с и д а
Қ о з о қ
т и л и д а
У з б е к а д а б и й
т и л и д а
е г р е н
у й р е н
у й р е н
ў р г а н
и г н е
и й н е
и й н е
и г н а
э г и р
и й и р
и й и р
э г и р
э г и н
и й и н
и й и н
э г и н
Н >М : ўнбир>омбир, кўнмайди>кеммэйди, унмайди>еммэйди. 
0 4 : қочса > қачча, ичсак> иччек, сочса> чечче.
С > Ш : тошса> ташша, пишса> пиш ш е, қўшса> қошша.
T>JI: қутлуғ бўлсин > қуллм босьш, қатлама > қаллама.
т>с: 
бетсиз > бессиз.
ч>с: 
уч сўм > ўс сом.
ш>с: 
беш сўм > бессом.
з>с: 
тузсиз > тўссиз, қизсиз> қмссмз.
з>ч: 
қизча> қмчча.
ҳ>к: 
маҳкам>маккам.
Оғзаки нутқда баъзи товуш ларнинг тушиб қолиш ҳолати ҳам 
мавжуд. Бу бир томондан қипчоқ лаҳжасини бошқа лаҳжалар билан 
и кки н ч и том он д ан айрим ту р ки й ти ллар билан ум ум и й ли ги н и
таъкидлайди. Сўзга қўшимча қўшилиши натижасида баъзан ўзак- 
даги 
JI 
ундоши тушиши мумкин: 
ол 
+
ған 
> 
аған, солсақ 
> 
сасақ,
олсақ >асақ, бўлма> бома.
Қипчоқ лаҳжасида баъзан сўз охирида 
қ, ғ, к 
ундошларининг тушиш 
ҳолати мавжуд:

---

« Д е в о н у
л у ғ о т и т
т у р к » д а
Қ и п ч о қ
л а ҳ ж а с и д а
Қ о з о қ
т и л и д а
Қ о р а қ а л п о қ
т и л и д а
У з б е к
а д а б и й
т и л и д а
А ч м ғ
қ у р у ғ
қ а т н ғ
capbiF
А ч ч н
қ у р н
қ а т т н
capbi
A i i i b i
қ у р н
қ а т т ь
1
c a p w
А ш ш ь
1
қ у р м
қ а т т ь
1
с а р н
А ч ч и қ
қ у р у қ
қ а т т и қ
с а р и қ
Лаҳжада бундан бошқа товуш жараёнлари ҳам жуда кўп. Агар улар 
тил тарихи билан қиёсланиб, тадрижий тараққиёти таҳлил этиладиган 
бўлса, ўша сўзнинг этимологиясини ҳам аниқлаш мумкин. Мисол учун 
ҳозирги адабий тилдаги «қовоқ» сўзининг тадрижий тараққиётини 
таҳлил қилиб кўрайлик:
қ о п + қ о қ > қ о п қ о қ > қ о п о қ > қ о б о қ > қ о в о қ .
Назорат топшириқлари
1. Қ и п ч о қ л а қ ж а с и д а г и а й р и м т о в у ш ж а р а ё н л а р и н и т а \ л и л қ и л и б , у н и н г
м у м т о з т и л и м и з б и л а н а л о қ а с и н и , м у н о с а б а т и н и ш а р х .л а н г ( к а т е г о р и я —
а н а л и з ) .
2. Т о в у ш ж а р а ё н л а р и а с о с и д а қ и п ч о қ л а ҳ ж а с и н и н г б о ш қ а л а ҳ ж а л а р б и л а н
х у с у с и й ва у м у м и й ж а ҳ а т л а р и н и б е л г и л а н г ( к а т е г о р и я — а н а л и з ) .
3. Қ и п ч о қ л а ҳ ж а с и н и н г а й р и м т у р к и й т и л л а р б и л а н м у н о с а б а т и н и т о в у ш
ж а р а ё н л а р и м и с о л и д а и з о ҳ л а н г ( к а т е г о р и я — а н а л и з ) .
4 . Ф о н е т и к ж а р а ё н ё р д а м и д а б а ъ з и с ў з л а р э т и м о л о г и я с и н и т о п и ш г а ҳ а р а -
к а т қ и л и б к ў р и н г ( к а т е г о р и я — а н а л и з ) .
5. Ф о н е т и к ж а р а ё н л а р а с о с и д а қ и п ч о қ л а ҳ ж а с и н и н г ў з б е к а д а б и й т и л и г а