Zaxiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

Mikroorganizm hujayrasida energiyaning to’planishi. Mikroorganizm hujayrasi energiyani makroergik bog’lar holatida zaxira qiladi. Makroergik bog’larni gidrolitik parchalanishida ajralib chiqqan energiya biosintetik reaktsiyalarda ishlatilishi mumkin. Energiyani to’plash va tarqatishda qator moddalar - adeno-zintrifosfat (ATF), adenozindifosfat (ADF), tsitozintrifosfag (TSTF), uridintrifosfat (UTF), guanozintrifosfat (GTF), kreatin-trifosfat, atsetilfosfat va boshqa birikmalar katta ahamiyatga egadir. ATFning hosil bo’lishi energiya sarflanishi bilan bo’ladi. Masalan, bu holat substratning fosforirlanishida va elektronlarni transportida kuzatiladi. Energiyaga boy makroergik bog’lar ~RO₄ simvoli bilan belgilanadi. Molekula oxiridagi fosfatni ajralib chikishida odatdagi kimyoviy bog’lar uzilgandagi 1,3.10⁴ Dj o’rniga 3,4.10⁴ – 5.0.10⁴ Dj energiya ajraladi. Demak, makroergik ATF birikmalarini hosil bo’lishi mikroorganizmlar hujayrasida ma’lum miqdordagi energiya zaxira qilinadi va saqlanadi. Mikroorganizm hayoti uchun zarur har xil birikmalarni biosintezi jarayonida ular sarflanadi.
Organik birikmalarni oksidlanishi va qaytarilishi.
Hayvonlar havodan kislorodni o’zlashtirib, SO₂ ni ajralishini A.L.Lavuaz’e 1780 yilda aniqlagan edi. Keyinchalik bu jarayon nafas olish deb, nom oladi. Bu xususiyat o’simliklarga ham xosdir. O’sha vaqtdan boshlab, moddalarni kislorod bilan birikishiga oksidlanish, moddadan kislorodni ajralishiga esa qaytarilish jarayoni deb ataldi.
Hozirgi kunda esa oksidlanish deb, ikki vodorod atomini olinishiga, yani bu esa ikki elektron va ikki protonni yo’qotilishiga teng bo’lib degidrirlash (degidrirovanie) deyiladi. Bu jarayonga qarama-qarshi jarayon - biror moddani qaytarilish jarayoni ikki atom vodorodni birikishiga (ikki atom elektron va ikki atom protonni) aytiladi. Bu jarayon gidrirlash (gidrirovanie) deyiladi. Oksidlanish quyidagicha ko’rinishda bo’ladi:
AN₂  A + 2N
V +2N  VN₂

Bu ikki reaktsiyaning summasi AN₂ni V yordamida oksidlanishini ko’rsatadi:

AN₂ + V  VN₂ + A

Bu reaktsiyada AN₂ - qaytaruvchi, vodorod donori V esa oksidlovchi, yoki vodorod aktseptoridir.

Oksidlanish tushunchasi fakat elektronlarni ko’chirish reaktsiyalarida ham ishlatiladi. Biror jarayonda atomlar yoki molekulalar elektron (e) yo’qotsa, oksidlanish deyiladi, teskari jarayon - qaytarilish deyiladi. Masalan, temir ikki oksidini temir uch oksidiga (ikki valentlik temir uch valentlik temirga) o’zgarishi elektron yo’qotish bilan o’tadi:
Fe²⁺  Fe³⁺ + ye^-
Elektronlar ham vodorod atomlari ham muxitda to’planmaydi. Ular biror kimyoviy birikma tomonidan aktseptirlanishi lozim. Har qanday oksidlanish ketidan qaytarilish bo’ladi.
Biologik oksidlanish va qaytarilish reaktsiyalarida vodorod tashuvchilar bo’lib asosan ikki piridin nukleotidlari (anaerob degidrogenaza kofermentlari)-nikotinamidadenindinukleotid (NAD) va nikotinamidadenindinukleotid fosfat (NADF) hizmat qiladi. Oksidlayotgan substratdan vodorodni olib, ular qaytarilgan formata o’tadi (NAD.N₂ va NADF.N₂) va vodorodni boshqa aktseptorga o’tkazadi. NAD.N₂ vodorodini asosan bijg’ishni oraliq mahsulotlariga yoki nafas olish zanjiriga beradi, NADF.N₂ mikroorganizmlar hujayrasini tarkibiga kiruvchi har xil moddalarni biosintezida ishtirok etadi.
Mikroorganizmlar tomonidan olib boriladigan juda ko’p oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalari ma’lum.