Zaxiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

25 - LABORATORIYA ISHI.
Mavzu: Viruslarning tarqalish darajasi va keitirib chiqaradigan zararini aniqlash.
Zaruriy jihozlar: O’simliklarning viruslar va mikoplazmalar keltirib chiqargan kasalliklaridan va sog’lom o’simlikdan namunalar (tamaki, pomidor, bodring, kartoshka, suli, tol). Kasallikning tashqi ko’rinishini o’rganish uchun gerbariy va fiksatsiya qilingan materiallardan va rangli jadvallardan foydalaniladi.
Topshiriq: 1. Viruslar bilan zararlangan o’simliklarni tashqi ko’rinishiga qarab aniqlash
2. Kasallik belgilarini chizish.
O’simliklarda viruslar va mikoplazmalar qo’zgatadigan kasalliklarning
umumiy tavsifi. Viruslar xaqidagi ta’limotning asoschisi rus olimi D.I.Ivanovskiy bo’lib hisoblanadi. O’simliklarda filьtrlanuvchi viruslar kasallikni keltirib chiqaradi.
Fitopatogen viruslar tirik organizmga xos xususiyatga egadir. Viruslar ximiyaviy tarkibiga ko’ra oqsil va nuklein kislotadan iboratdir. Viruslar tirik hujayrada ko’payadi.
Fitopatogen viruslar zararlangan o’simlikning hujayrasida kristallar hosil qiladi. Viruslar hosil qiladigan kristallarni birinchi bo’lib 1902 yili D.I.Ivanovskiy tomonidan topilgan.
Viruslarning shakli juda ham turli tumandir (tayoqchasimon, ipsimon, yumaloq), ularni faqat elektron mikroskop orqali ko’rish mumkin.
Fitopatogen viruslar (virionlar) oqsil qobigi (kapsula) bilan o’ralgan nuklein kislotaning bir yoki ikkita ipchasidan iborat. Ko’pchilik fitopatogen viruslar tarkibida esa DNK (dezaksiribonuklein kislota) mavjud. Viruslar faqat nuklein kislotadan iborat bo’lib, kapsulaga ega bo’lmasa viroidlar deyiladi. Viruslarning shakli nanometrlarda o’lchanadi.
Viruslarning hayotiy faoliyati xujayin o’simlikning hujayrasi bilan chambarchas bog’langandir va ular faqat shu hujayra ichida ko’payadi. Viruslar ko’pincha bir o’simlikdan ikkinchi o’simlikka suruvchi hashorotlar orqali o’tadi.
SHuni ta’kidlash kerakki, ilgari viruslar keltirib chiqaradigan kasalliklarning (sarg’ayish va supurgilarning hosil bo’lishi) hozirda mikoplazmalar keltirib chiqarishi aniqlanilgan (V.Doy va boshqalar, 1967, K.Maramorom, 1968 va boshqalar).
Mikoplazmalar yumaloq, ellipsimon yoki ma’lum shaklsiz bo’lib, ularning diametri 26-1000 NM, membrana bilan o’ralgan, lekin hujayra qobig’i yo’q. Mikoplazmalar, viruslarga nisbatan murakkabroq tuzilishga egadir. Ularning tarkibida 2 xil nuklein kislota-DNK va RNK bor. Mikoplazmalar zararlangan o’simlikning floemasida (tursimon nay, floema parinximasi, yo’ldosh hujayra) hujayrasining tsitoplazmasida kuzatiladi. Bu mikroorganizmlar sog’ o’simlikka tsikadka hashorati, zarpechak orqali hamda payvandlash davrida o’tishi mumkin. Hozirgi vaqtda 60 ga yakin ekinlarda mikoplazmalar keltirib chiqaradigan kasalliklar ma’lum. Mikoplazmalar keltirib chiqaradigan kasalliklarni aniqlashning asosiy usuli bo’lib, elektron mikroskop yordamida kuzatish hisoblanadi. Mikoplazmalar viruslardan farqli ravishda sun’iy oziqa muhitlarida rivojlanadi.
Tetratsiklin guruhiga mansub bo’lgan antibiotiklarning mikoplazmalarga ta’siri juda sezilarli. Ularni kasallikka qarshi qo’llanilganda o’simlik ma’lum miqdorda ayrim holda butunlay sog’ayib ketadi. Bunday holat mikoplamza keltirib chiqargan kasalliklarni aniqlashda ham foydalanishi mumkin. Oxirgi vaqtda o’simliklarda mikoplazmalardan tashqari, rikketsiya va spiroplazmalarga yaqin bo’lgan organizmlar ham kuzatilgan.