|
yadro modeli yadroning umumlashgan
modeli
deb ataladi.
4.5-§. Yadroning umumlashgan modeli
Nuklonlarning o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladigan o‘rtacha sferik
simmetrik potensial alohida nuklonlarning harakati va o‘zaro ta’siriga qarab
o‘zgarishi mumkin. Nuklonlarning o‘zaro ta’siri esa to'lgan qobiqdan
tashqarida joylashgan tashqi nuklonlarning miqdoriga bog'liq. Tashqi
nuklonlar soni katta bo'lmaganda yadro potensiali va shakli sferik
132
llmtnctrikligicha qoladi. Bu holda yadroning uyg‘ongan holatlari bir zarrali
NNlhlordan va yadrodagi tebranishlar natijasida hosil bo‘lgan energetik
lllthlnrdan iborat bo‘ladi. Tashqi nuklonlarning soni ortishi bilan nuklonlar
hnrnkatining yadro potensialiga ta’siri ortadi. Yadro sferik shaklining
turg‘unligi kamayadi. Nihoyat, tashqi nuklonlar soni yetarlicha katta
bo4 lganda yadroning sferik simmetrik shakli turg‘un boMmay qoladi, yadro
dcformatsiyalanadi. Bunday deformatsiyalangan yadro ma’lum bir o‘q
ntrofida aylanishi mumkin va unda aylanish energetik sathlari hosil boMadi.
Tehran ish energetik sathlari pasayadi va bir zarrali sathlar xarakteri ham
oV.garadi. Tashqi nuklonlar soni yanada ortishi bilan ularning kollektiv
harakati ta’siri ortib, to'la qobiqlardan tashkil topgan yadro o'zagi ham
deformatsiyalanishi mumkin.
Yadro sirti aylanuvchi ellipsoid shakliga ega bo'lgan hollar uchunNilson
eneriya sathlarini nisbiy joylashishida kutilishi mumkin boMgan
o‘zgarishlarni qobiq modeli asosida hisoblab chiqdi. Sferik simmetrik
potensialdan nosferik potensialga o‘tganda / va / kvant sonli harakatning
doimiyligi saqlanmaydi.
m —
momentning yadroni simmetriya o‘qiga
proyeksiyasining har bir qiymatiga mos sathlar har xil energiyaga ega bo'ladi,
m
ga nisbatan aynishlik bartaraf qilinadi. Lekin simmetriya o‘qining har
ikkala yo'nalishi ham teng huquqli bo'lganidan
m.
ning ishorasiga nisbatan
2 j + l
aynishlik saqlanadi. Deformatsiya ta’sirida har bir sath —“— sathga
ajralgan va bunda
m.
ning har bir qiymatiga alohida sath to4g6ri keladi.
„
AR
Ajralish kattaligi yadroning deformatsiya parametri
P
- - r - ga bog'liq
R
bo'ladi.
Nosferik aksial simmetriyali maydonda hosil boMuvchi bir zarrali
holatlarni Nilson hisoblagan. U biror yo'nalishga nisbatan simmetriyaga
ega bo6 lgan ossillyator potensialidan foydalandi va kuchli spin orbital ta’simi
hisobga oldi:
U (r) = - M [(o ]x
2 +
со У
+
(ozz
2) + c/5 +
D l2,
bunda
133
w0, с, D -
doimiylar, (3 - deformatsiya parametri.
Nilson modeli asosida hisoblangan energiya sathlari diagrammasi 4.4-
rasmda keltirilgan.
4.5-rasmdan ko'rininib turibdiki, potensial sferik simmetriyaga ega
bo‘lganda (p = 0 )
P3/2
holatda 4 ta nuklon joylashadi, ya’ni 4-holat
energiyasi bir xildir. p ^ 0 bo‘lganda bu sath ikki sathga ajraladi, chunki
j = 3/2 da uning proyeksiyasi ±1/2, ±3/2 bo‘lishi lozim. Holatlar juftligi
manfiy, chunki / = 1. Holatlar ketma-ketligi b ning turli ishorasida har
xil.
b >
0 bo‘lgan holda oldin 1/2 holat spin yo‘nalishi turli boMgan ikki
nuklon bilan to‘ldiriladi, so‘ng 3/2 holat to‘ldiriladi. b < 0 da esa holatlar
ketma-ketligi o‘zgaradi.
d5ll
sath ham / proyeksiya qiymatlari ±1/2, ±3/2,
±5/2 ga teng bo'lgan uchta sathga ajraladi.
1 = 2
bo‘lgani uchun bu holatlar
juftligi musbatdir. p>0 da sathlar j| ning qiymati ortishiga mos keluvchi
ketma-ketlikda joylashadi. p <0 da esa oldin ,
Jz ——~
so‘ng
J:
3
va Л
= ±"z
sathlar to ‘ldiriladi. Har bir sathchaga 2 tadan nuklon
4,00
-аб -0,4
-0,2
0
|
0,2
0,4
0,6
4 ~ 2 i
4.5-rasm.
joylashtirsa bo‘ladi. Shunday qilib, yadro deformatsiyasi sathlar xilma-
\llligini (turlanishini) yo‘qotadi.
Nilson sxemasi deformatsiyalangan yadrolarning spinini yaxshi
tushuntiradi. Masalan, ;JjT yadroning asosiy holat spini qobiq modeliga
ko‘ra, S = d5/2 bo‘lishi kerak. Nilson sxemasiga ko‘ra holatlar ajraladi.
Г
Kichik deformatsiyaga ega boiganligi uchun spini — bo‘ladi.
Nosferik yadrolarning uyg‘onishida shakl tebranishidan tashqari,
yadroning aylanma harakati ham vujudga keladi. Deformatsiyalangan
yadroning to‘la spini:
Bu yerda — nuklonlar momentlari yig‘indisining yadro simmetriya
o‘qidagi proyeksiyasi, u yadroning asosiy holat spini 70ga mos keladi va
juft-juft yadro uchun
IQ = K0 =
0. Yadro uyg'onganda uning spini asosiy
holat spinidan farqlanadi, chunki nuklonlar holati o ‘zgarib ularning
momentlari yig‘indisi o‘zgaradi, demak,
К
o‘zgaradi.
Yadro o‘yg‘onganda aylanishi ham mumkin. Aylanish yadro simmetriya
o‘qiga tik (perpendikular) bo‘lgan o ‘q atrofida yuz beradi va yadro
qo‘shimcha aylanish momenti Q ga ega boMadi.
Yadroning aylanishi tufayli
К
ning biror o‘zgarmas qiymatiga mos
keluvchi aylanma energetik sathlar sohasi boMadi. Bu aylanma sathlar
energiyasi:
4.6-§. Aylanma holatlar
I = K+C1.
(4.6.1)
— [ / ( / + 1) - * ( * + 1)],
(4.6.2)
bu yerda 3 - inersiya momenti.
Inersiya momenti quyidagicha aniqlanadi:
(4.6.3)
135
3 „ ~ kosrilayotgan yadro shaklidagi qattiq jismning inersiya momenti.
Jun-juft yadro asosiy holatiga
(К
® 0) o‘tishlar qaralayotgan bo‘lsa:
П2Щ
+1)
bunda spinlar / » 0, 2, 4,... qiymatlami qabul qiladi. (4.6.4) ga ko‘ra,
turli holatlar energiyasi:
F _ л .
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
