Zarralar fizikasi

EyMeV
170

---

• И. Р) reaksiyaning ta jrib a d ^ Qlingan spektri va bugManish hamda bevosita 
IbloelTekt mexanizmiga oid nazariy grafiklar keltirilgan.
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, tajribadan olingan intensivlik ayrim jarayonlar 
beradigan effektlaryig‘indisigateng boMib, har birjarayon hissasi gamma- 
kvantlar energiyasiga va massa soniga bogMiq boMadi.
5.9-§. Yadro boMinish reaksiyasi
Yadroning boMinish tarixi E.Fermi va uning izdoshlarining 1934-yilda 
uran yadrosini neytronlar bilan bombardimon qilish bo‘yicha o ‘tkazgan 
tajribalaridan boshlanadL U laf zaryadsiz ley tro n uchim Itplon to ‘si§fl 
yo‘qligi satehB ogMr yadrolami neytron t i n bombard i mon tjjlib n ish o i 
у ad roni neytronlar bilan boyitish bu yadrolaro‘z navbatida radioaktiv boMib, 
b -emirilish bilan zaryadini bittagaoshirishi, shu yoM bilan davriy sistemada 
uran elementidan keyin joylashgan transuran elementlarini hosil qilish 
maqsad qilib qo‘yilgan edi. Haqiqatda esa, ular boMinish parchalarini (yarira 
yemirilish davrfari: T 1/2 = 13 min., Т,й. = J>@ nifa.) kuzatdHat
Ko‘p yillik muntazam izlanishlar olib borib 1939-yilda O.Gan (1879 —
1968), Lize Meytner (1878 — 1968) va Shtrassman (1902 — 1980) E.Fermi 
ta jribalarini takrorlab, bunday reaksiya natijasida boshlangMch yadro o‘zidan 
ancha yengil elementlarga parchalanishini ko‘rsatdilar.
I.Kyuri 
P.Savieh (1909-y.t.) y iiq o rid a g l« sk a y a la rd a radioaktiv 
Inntanning, O.Gan va Shtrassmanlar radioaktiv bariy elementining hosil 
boMishini aniqladilar.
Bu tajriba natijalarini tahlil qilib, 1939-yilda Meytner va O.Frish (1904
- 1979) neytronlar ta’sirida uran yadrosi ikki boMakka ajralishi kerak, degan 
flkrga keldilar. Bu fikr keyinchalik tasdiqlandi va bu jarayon yadroning 
boMinishi degan nomni oldi.
L.M eytner va F rishlar yadro boMinishini tom chi m odeliga ko‘ra, 
tushuntirishga harakat qildilar. 1939-yildaN.Bor, D.Uiler (1911) bulardan 
mustaqil Ya.I.Frenkel (1894 — 1952) yadro boMinish mexanizmini tomchi 
modeli asosida tushuntirib berdilar.
Nishon yadro neytron ta’sirida uyg‘ongan holatga o‘tadi va yadro suyuqlik 
tomchisida kuchli tebranishlar yuzaga keladi. Bunday tebranishlar yadrodagi 
zaryadlangan protonlar o‘rtasidagi kulon itarishish kuchlari bilan yadroni 
barqaror holatga qaytaruvchi sirt taranglik kuchlari tufayli vujudga keladi.
171

---

Darhaqiqat, yadrodagi nuklonlarning harakatlari natijasida, ayniqsa, ular 
tashqaridan neytron yutish yo‘li bilan energiya olganida yadro-tomchin ing 
shakli o ‘zgaradi. Tomchi tebranish natijasida shar, ellipsoid yoki boshqa 
murakkab shaklga kiradi.
Agar uyg‘onish energiyasi sirt taranglik energiyasini yengishga yetarli 
boim asa, ellipsoid shaklini olgan yadro yana sferik shakliga qaytadi. Lekin, 
agar yadro uyg‘onish energiyasi yetarli darajada katta bo‘lsa, yadro shakli 
tebranish natijasida gantel shaklini olishi va u dastlabki shakliga qaytmasligi 
m um kin, chunki gantel uchlarida to ‘plangan protonlarning o ‘zaro 
elcktrostatik itarilish kulon energiyasi yadro tomchisini uzilishiga olib keladi, 
gantel bo‘laklaridagi sirt kuchlari ham bo‘linishga moyil bo'ladi.
O O
a->
со
■4
--------------- ►
e
5.11-rasm. Tomclii modeliga asosan yadroning boMinishi.
Tomchi modeliga kocra, yadro boMinish shartini qarab chiqaylik. Yadro 
bogManish energiyasi uchun Veyszekker formulasidan yadro bogManish 
energiyasi: