Зарифбой ибодуллаев асаб ва руҳият илмий-оммабоп рисола

ТАФАККУР ВА АҚЛ БИР МАЪНОНИ АНГЛАТАДИМИ?
Нима учун баъзилар юқори тафаккур эгаси бўлади-ю, бошқа биров-
лар қанчалик уринмасин етукликка эриша олмайди. Тафаккур даражаси 
наслга боғлиқми? Етук тафаккурга эга бўлиш учун кучли хотирага эга 
бўлиш керакми? Хотира билан тафаккур орасида қандай боғлиқлик бор? 
Тафаккур нима учун пасаяди? Нима учун ақли заиф болалар туғилади 
ёки нима учун соғлом фикрлайдиган одамлар орасида ёши ўтгандан сўнг 
ақли заифлашиб борадиганлар бўлади? 
Савол: Тафаккур ўзи нима?
Жавоб: Қанийди, бу саволингизга қисқа иборалар билан жавоб 
бера олсам. Бу ўта мураккаб саволга ўтмишнинг буюк алломалари-ю, 
ҳозирги замоннинг етук олимлари ҳам мукаммал жавоб бера олмаган. 
Тафаккурни изоҳлаб бериш мумкин, бироқ унга тўлақонли таъриф бе-
риш ўта мушкул. Мен бундан бир неча йиллар олдин республикамиз-
нинг кўзга кўринган йирик олими билан учрашиб қолдим. У киши мен-
га афсонаомуз қизиқ бир воқеани айтиб берди. 
Қадимда бир файласуфнинг жуда ўткир ва қизиқувчан шогир-
ди бўлган экан. У кўп нарсага қизиқаркан ва кўп нарсани билишни 
хоҳларкан. Шогирд саволлар беравериб устозини тинч қўймас экан. Бир 
куни шогирд китоб мутолаа қилаётиб мизғиб қолибди. Тушида ундан 
бир дарвеш сўрабди: «Эй, ақлли йигит! Сен кўп китоб мутолаа қиласан. 
Сени ақлли йигит дейишади. Қани айтчи, ақл нима ўзи?». Йигит қанча 
уринса ҳам бу саволга жавоб бера олмай ярим тунда уйғониб кетибди. 
У эрта тонггача бу савол ҳақида ўйлаб, жўяли жавоб топа олмабди. У 
ақл нималиги ҳақида жавоб олиш учун эрта саҳарда устози ёнига отла-
нибди. Шогирд устозидан сўрабди: «Устоз, ақл нима ўзи?». Шунда устоз 
ақл ҳақида узоқ сўзлай кетибди. Устоз ақл нималигини ўз шогирдига 
яхшироқ тушунтириш учун ақлли ибораларга бой ҳикоя ва маталларни 
мисол қилиб, узоқ тарифлабди. Устознинг ақл ҳақидаги узундан-узоқ 

---

ЗАРИФБОЙ ИБОДУЛЛАЕВ
126
изоҳларини эшитавериб, шогирднинг ақли озай деб қолибди. Шогир-
дининг бу аҳволига ачинган устоз: «Кел, шогирдим бор ақлидан ҳам 
айрилмасин», деб ақл ҳақидаги тушунтиришларини тўхтатибди. Шун-
да шогирд сўрабди: «Устоз, нега жим бўлиб қолдингиз?». Устоз жавоб 
қайтарибди: «Ўғлим, ақл ҳақида фақат ақлсизларгина узоқ ваъзхонлик 
қила олади. Кел, шу мавзуни тўхтақолайлик». Шу-шу ақлга таъриф бе-
ришдан донолар ўзини тияр эканлар. 
Эътибор қилсангиз фалсафа, педагогика, психология, психиатрия, 
неврология, нейробиология, диний китобларда ҳам ақл ва тафаккур 
ҳақида маълумотлар берилади. Тафаккурни жуда кўп фанлар ўрганса-
да, тинимсиз илмий-тадқиқот ишлари олиб борилса-да, унинг меха-
низмлари ҳанузгача тўла-тўкис ўрганилмаган. Бироқ тафаккур олинган 
илм ва тажрибалар асосида шаклланишини алоҳида қайд қилиб ўтиш 
лозим.