Zararkunanda dasturlarning turlari

1990-1999 yillar: ofis va pochta zararkunandalari
Zararkunanda dasturlar oddiy dastyor dasturlar bilan bir maromda taraqqiy eta 
boshlagan. Masalan, 90-yillarda makroviruslar yuzaga kelgan edi. Makrotillardan 
foydalangan holda, bunday zararkunandalar bir fayldan boshqasiga osonlik bilan 
o‘tib yurishi mumkin bo‘lgan. Asosan bunday zararkunandalar MS Word fayllarida 
«yashagan». Zararlangan fayl ochilganidan keyin, zararkunanda boshqa fayllarni 

---

ham zararlashni boshlagan. Bunday virus keyinchalik nafaqat MS Word, balki, MS 
Excell fayllarini ham mahv eta boshlagan. Masalan, 1996-yilda shunday turdagi 
virus sababli, Alyaska va Janubiy Afrika Respublikasidagi yirik neft 
kompaniyalarining kompyuterlari jiddiy zarar ko‘rgan. 
90-yillarning oxiriga kelib esa zararkunandalar «kutish rejimi»da yashashni o‘rganib 
olishdi. Ya'ni, endi viruslar darhol hujumga o‘tmasdan, muayyan vaqt mobaynida 
shunchaki payt poylashi, keyin esa birdan pistirmadan chiqib kelib, kompyuterni 
rasvo qilishi kuzatila bo‘ladi. Masalan, 1998-yilda yozilgan va tarqalgan Win95.CIH 
nomli virus faqatgina 1999-yilning 26-aprelida, ya'ni, Chernobl fojiasining 13-yilligi 
sanasida pistirmadan chiqdi va 500 mingga yaqin kompyuterni zararladi. Shu sababli 
ham ushbu virusni mutaxassislar «Chernobl» virusi deb nomlashgan. «Chernobl» 
virusi o‘z nomiga muvofiq haqiqiy dahshatli virus bo‘lib chiqdi. U nafaqat 
operatsion tizim, yoki fayllarni zararlash bilan cheklanib qolmay, balki, qattiq disk 
strukturasi va BIOS hamda ona platadagi mikrosxemalarni ham kuydirish 
xususiyatiga ega bo‘lgan. 
90-yillarning oxirida esa kompyuter olami yana bir yangi turdagi virus – Melissa 
bilan duch kelgan edi. Melissa elektron pochta orqali tarqalgan va bunda, e-mail 
ichiga ilova qilib qo‘shilgan fayl orqali jabrlanuvchi kompyuterga yetib borgan. E-
mail ichidagi ushbu ilovadagi fayl ochilganda, virus darhol ishga tushib, manzillar 
ro‘yxati bo‘yicha dastlabki 50 ta e-mailga yana o‘zini-o‘zi jo‘natgan. Melissa 
kompyuterning o‘ziga ziyon yetkazmagan. Lekin, uning katta oqim bo‘ylab 
tarmoqda tarqala boshlagani sababli, korporativ tarmoqlarda trafik yuklamasi keskin 
ortib ketgan va servislar ishdan chiqa boshlagan. Melissa tufayli ko‘rilgan ziyon 
miqdori 80 million dollar deb baholangan. 
2