Odamlarning vaqtinchalik nimanidir afzal ko‘rishi (nimagadir
ustuvorlik berishi). Daromadlilik stavkalari darajasiga ta’sir qiluvchi keyingi omil
inson psixologiya64sidir. Odamlar, odatda hayotning hamma ne’matlaridan ertaga
emas, aynan bugun foydalanishni afzal ko‘radilar. Iqtisodchilar ko‘pincha
mablag‘larni kiritish mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish vositalari bo‘lmagan
taqdirda ham foiz stavkasi ijobiy bo‘ladi, shuningdek, odamlarning pul berish va
qarz olishlari uchun yagona sabab ularning umri davomida xohish-istaklarining
doimo o‘zgarib turishidir, degan taxmindan kelib chiqib ish ko‘radilar. Umuman
olganda, odamlar tovar va xizmatlarni ertaga qoldirmasdan bugun iste’mol qilishni
qanchalik ko‘p afzal ko‘rsa, iqtisodiyotda foiz stavkasi shuncha yuqori bo‘ladi.
Odamlar, odatda, hayotning hamma ne’matlaridan ertaga emas, bugun
foydalanishni afzal ko‘rishlarining sabablaridan biri ular qachon o‘lishining
noma’lumligidir. Inson hozir tirikligini biladi va u bugunning o‘zida imkoni
boricha o‘zining barcha ehtiyojlarini qondirib, hayotning ne’matlaridan rohat
olmoqchi. Kelajakka kelsak, doimo bu ishni keyin ham qila olishi bo‘yicha
qandaydir darajada mavhumlik mavjud bo‘ladi.
Riskni yoqtirmaslik (xush ko‘rmaslik, qabul qilmaslik, tan olmaslik).
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, tikilgan (joylashtirilgan, kiritilgan) kapitalning
daromadlilik stavkasi doim risk bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu munosabat bilan
quyidagi savolning tug‘ilishi, tabiiy: bozor iqtisodiyoti sharoitida kafolatlangan
foiz stavkasini olish imkoniyati bormi va uni nima belgilaydi?
Bu savolning javobi quyidagicha: moliya tizimi riskdan holi aktivlarga pul
tikishni istagan kishilarga ma’lum imkoniyatlar yaratib beradi. Buning uchun ular
tikilgan (joylashtirilgan, kiritilgan) kapi-taldan kutilgan daromadning ma’lum
qismidan voz kechishlari zarur. Riskdan uncha qo‘rqmaydigan kishilar65 riskka
toqati yo‘q kishilar66ga kafolatlangan foiz stavkasi olish imkoniyatini beradilar.
Biroq, bu stavka risk darajasi yuqori bo‘lgan aktivlar bo‘yicha kutilgan o‘rtacha
daromadlilik stavkasidan past bo‘ladi. Aholi orasida riskni tan olmaslik darajasi
qanchalik yuqori bo‘lsa, risk uchun mukofot shunchalik yuqori va risksiz foiz
stavkasi miqdori shuncha past bo‘ladi.
Inflyatsiya va real foiz stavkalari
Umum qabul qilingan tartibga ko‘ra, turli davrdagi iqtisodiy ko‘rsat-kichlarni
solishtirish uchun tovarlar, xizmatlar va aktivlar narx (baho)lari inflyatsiya
darajasini hisobga olgan holda to‘g‘rilanishi yoki o‘zgartirilishi (korrektirovka
qilinishi) lozim. Shu bois, iqtisodchilar nominal57 narx (baho) (nominal prices)
nomini, ya’ni tovar va xizmatlarning Price listda ko‘rsatilgan narxi (bahosi)ni va
pulning sotib olish qobiliyatini aks ettiruvchi real narx (baho) (real prices)larni
alohida farqlashadi (ajratishadi).
Real va nominal narx (baho)lar farqlangani kabi, real va nominal foiz
stavkalari ham farqlanadi. Obligatsiya bo‘yicha nominal foiz stavkasi (nominal
interest rate) qarz oluvchi tomonidan va’da qilingan va Siz bergan pulingiz evaziga
olinadigan summadir. Real daromadlilik stavkasi (real rate of return) – bu
kreditor tomonidan ishlab topilgan hamda pulning sotib olish qobiliyati o‘zgarishi
hisobga olingan holda to‘g‘rilangan yoki o‘zgar-tirilgan (korrektirovka qilingan)
nominal foiz stavkasidir. Misol uchun, agar hisoblangan nominal foiz stavkasi
yillik 8%ni tashkil etsa-yu, inflyatsiya darajasi ham 8%ga teng bo‘lsa, bu holda
daromadlilikning real stavkasi nolga teng bo‘ladi.
Daromadlilikning real stavkasini hisoblash uchun mablag‘ sifatida ma’lum
standart58lashtirilgan iste’mol savati ishlatiladi. Shunga ko‘ra, daromadlilikning
real stavkasi ushbu savatning tarkibiga bog‘liqdir. Milliy iste’mol narxlari indeksi
(INI)ni (CPI — consumer price index) hisoblashda taqqoslanishi mumkin bo‘lgan
iste’mol tovarlari savati ishlatiladi.
Agar nominal foiz stavkasi yillik 8%ni tashkil etsa, iste’mol narx (baho)lari
indeksi o‘zgarishiga proporsional tarzda o‘zgaruvchi inflyatsiya darajasi esa yillik
5% bo‘lsa, daromadlilikning real stavkasi qanday bo‘ladi? Ichki hissiyotga
suyangan holda, daromadlilikning real stavkasi bu – nominal foiz stavkasi va
inflyatsiya o‘rtasidagi farq deb taxmin qilishimiz mumkin bo‘lib, bizning
misolimizda bu ko‘rsatkich 3%ga teng bo‘lar edi. Umuman olganda, bu ham
to‘g‘ri bo‘ladi. Lekin, shunday bo‘lsa-da, bu yerda ayrim holatlarni inobatga olmoq
lozim.
Bozor indekslari va indekslash strategiyasi
Qimmatli qog‘ozlar kursini umumlashtirib ko‘rsatishga imkon beruvchi
mezonning mavjudligi qo‘l keladigan ko‘plab holatlar mavjud. Misol uchun,
aksiyadorlarga investitsiyalarining joriy narxini baholab beradigan indikator yoki
o‘z investitsiyalari rentabelligini baholash imkoniyatini beradigan qandaydir
etaloniy kriteriy kerak bo‘ladi. 7.2-jadvalda eng muhim milliy fond birjalarida
muomalada bo‘lgan, qimmatli qog‘ozlar uchun foydalaniladigan, odatda moliyaviy
nashrlarda birinchi navbatda e’lon qilinadigan asosiy fond indekslari ro‘yxati
keltirilgan.
Investitsiya qilingan kapital daromadlilik dinamikasini ma’lum bir birja
(fond) indeksiga bog‘lash maqsadiga asoslangan investitsiya strate-giyasiga
indeksatsiyalash deyiladi. Uning asosida quyidagi oddiy haqiqat yotadi:
birgalashib o‘z kapitalini qimmatli qog‘ozlarga qo‘ygan barcha inve-storlar butun
fond birjasi daromadliligidan ko‘proq rentabellikka erisha olmaydilar.
Indeksatsiyalash strategiyasini qo‘llagan holda, menejer o‘z investitsiya
fondida investitsiya tarkibiy tuzilmasini qayta tashkil etishga urinadi. Bu tarkibiy
tuzilma asosida mo‘ljal sifatida tanlangan indeks olinadi. U o‘z fondining
aksiyalari paket54iga barcha qimmatli qog‘ozlarni mazkur indeks hisoblanadigan
narxlar asosida, mazkur indekslar bazasi juda yuqori bo‘lganda esa, faqat
reprezentativ tanlab olinganlarinigina qo‘shadi. Bunday hollarda, pul mablag‘larini
“aktiv” boshqarish usulini ishlatishga yoxud indeks-mo‘ljaldan “o‘zib ketish”ga
intilib, alohida qimmatli qog‘ozlarga yoki iqtisodiyot sohalariga umid qilishga
urinishlar qilin-maydi. Shunga ko‘ra, indeksatsiyalash – bu keng diversifikatsiyaga
va qimmatli qog‘ozlar portfeli sust savdo aktivligiga tayangan passiv55 investitsiya
strategiyasidir.
Albatta, indeksatsiyalash strategiyasi bilan boshqariladigan fondlar-nikiga
qaraganda yuqoriroq ko‘rsatkichlarga ega aktiv boshqariladigan fondlar har doim
mavjud bo‘ladi. Bu ehtimol, masalan, omad kelish natijasi bo‘lishi ham mumkin.
Ayrim investitsiya portfelini boshqa-ruvchilar shunchaki tasodif tufayli qo‘ygan
kapitalidan faqat yuqori foydani va hattoki, davomli “omad kelishi” davrida
investitsiyaning yuqori rentabelligini ta’minlashga erishadilar. Bundan tashqari,
shunday menejerlar borki, ular mislsiz qobiliyat va ko‘nikmalarga ega bo‘lib, shu
tufayli investitsiya qilingan kapitallar ma’lum vaqt mobaynida yuqori foyda
keltiradi.
Investorning rahbarligi aktiv boshqarish strategiyasiga asoslangan fondlarni
tanlashdagi muammo shundaki, ulardan qay biri uzoq vaqt davomida yetakchi
bo‘lib qolishini oldindan aniqlab bo‘lmaydi.
Moliyaviy rejalashtirish
Moliyaviy prognoz korxonaning kelajakdagi moliyaviy talablarini
baholashga harakat qilish jarayonidir. Ushbu moliyaviy talablarni baholashdagi
asosiy bosqichlar quyidagilar:
