T.Balog, frantsiyalik F.Perru, braziliyalik S.Furtado, amerikalik
U.Lyuis va Xirshmanlar ham ilgari surgan.
Bu iqtisodchilarning qiyosli ustunlik nazariyasiga tanqidi
qarashlari asosan uning metodologiyasiga qaratilgan. Ularni mazkur
nazariyadagi ikkita jihat qanoatlantirmagan.
Birinchidan, qiyosli ustunlik nazariyasi muvozanatlik printsipi
asosida qurilgan. Uning tarafdorlari tadqiqotida iqtisodiy jarayonlar
mayatnik harakatiga o’xshatiladi, ya’ni muvozanat kuchlarining
buzilishi ertami, kechmi uning avvalgi yoki ancha yuqori darajada qayta
tiklanishi bilan tugallanadi. Haqiqatda esa unday emas, deb hisoblaydi
yuqorida ko’rsatilgan iqtisodchilar va muvozanatlik yondashuviga
kumulyativ (harakatning bir tomonga yo’naltirilishi) printsipini qarshi
qo’yadi. “Agar bir omil o’zgarsa, - deb yozadi G.Myurdal, - unda
ikkinchi bir omilda albatta o’zgarish bo’ladi. Natijada o’zaro ta’sir
ko’rsatishning kumulyativ jarayoni kuchaydi... yoki qandaydir bir
omilning o’zgarishi, qanday sababdan bo’lishidan qat’iy nazar,
90
kumulyativ samaraning yalpi ta’siri tufayli barcha tizimni muayyan
yo’nalishda harakatga keltiradi”. Boshqacha qilib aytganda, buzilgan
muvozanat avtomatik tarzda qayta tiklanmaydi, balki namuvozanatlikni
kuchaytiruvchi va tizimda sifat o’zgarishiga olib keluvchi kuchlarni
kelitirib chiqaradi.
T.Balogning “Teng huquqli bo’lmagan sheriklar” asarida
nomuvozanatlikning kuchayishi to’g’risida so’z yuritiladi. Unda xalqaro
savdo jarayonida rivojlangan va qaloq mamlakatlar o’rtasidagi
uzulishning kuchayib borishi, bunday savdo ishtirokchi mamlakatlar
iqtisodiyotini o’zaro to’ldirib borishiga ta’sir ko’rsatmasligi, balki
daromadlar va resurslarni jamg’arish va taqsimlash imkoniyatlaridagi
kumulyativ tengsizlikning kuchayishini kelitirib chiqarishi ko’rsatib
beriladi. Garchi xalqaro savdo natijasida jahon daromadlari ko’payib
borishi mumkin bo’lsa-da, shunga qaramay, kambag’al hududlarning
qoshshoqlashuvi kuchayib bormoqda. Ancha rivojlangan
mamlakatlarga kelsak, savdo ularning resurslarini ko’paytirib,
ustunligini yana ham oshirmoqda.
T.Balogning mulohazalarini mantiqan oxiriga etkazgan S.Furtado
hisoblanadi. Uning fikriga ko’ra, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda
tengsizlik huquqi shu darajaga borib etdiki, rivojlanayotgan
mamlakatlarni xo’jalik sub’ektlari sifatida gapirish biron ma’no kasb
etishi qiyin. Xalqaro milliy korporatsiyalarning paydo bo’lishi bilan
qoloq mamlakatlar o’z mohiyatiga ko’ra iqtisodiy suverenligini
yo’qotdi, jahon kapitalistik xo’jaligining “qaram podsistemasiga”
aylandi. Furtado qayd qilib o’tganidek: “Qoloq iqtisodiyotda rivojlanish
ko’pincha xorijiy korxonalarning keng tarqalishiga bog’liq bo’ladi va
shu ma’noda bunday rivojlanish “xalqaro” hisoblanadi. Ushbu xorijiy
korxonalarning faoliyati ko’rilayotgan podsistema tashqarisida qabul
qilinadigan qarorlarga asoslanadi”.
Qiyosli ustunlik nazariyasi metodologiyasi tanqidining ikkinchi,
asosiy yo’nalishi iqtisodiyotning ijtimoiy o’lchamiga qaratilgan. Xalqaro
mehnat taqsimotining neoklassik kontseptsiyasi tarafdorlarli ham,
“mahsulotning hayotiy tsikl” nazariyachilari ham xo’jalik yuritishning
ijtimoiy masalalarini nazardan chetda qoladirishgan. Ijtimoiy masalalar
esa, tanqidiy yo’nalish vakillarining ta’kidlashicha, “sof iqtisodiy”
faoliyatga o’ziga xos tarzda ta’sir ko’rsatadi. Yuqorida aytilganlarni
U.Lyus quyidagi misolda tasdiqlab beradi.
Ikki mamlakat – rivojlangan va qoloq – tayyor mahsulot va xom
ashyo ayirbosh qilyapti deb faraz qilamiz. Agar “sof” neoklassik
91
nazariya nuqtai nazaridan olib qarasak, unda ayirboshlash shak-
shubhasiz o’zaro foydali deb tan olinadi. Lekin kam rivojlangan
iqtisodiyotning o’ziga xosligini hisobga olib salgina o’zgartirish kiritsak,
xulosa butunlay boshqacha chiqadi. Ko’pchilik qoloq mamlakatlarda
juda past mehnat unumdorligiga asoslangan ancha ko’p natural xo’jalik
sektori amal qiladi. U erda ish haqi past bo’lganligi sababli ortiqcha
ishchi kuchi eksport sektoriga doimo oqib o’tadi. Shuning uchun
rivojlanayotgan mamlakatlar eksport sektorida unumdorlik qanchalik
oshmasin, undagi ish haqi darajasi baribir natural xo’jalikdagi past
mehnat unumdorligi bilan aniqlanadi. Modomiki esport sektor
tadbirkorlarning foydasi, U.Lyus bo’yicha, xalqaro miqyosda tenglashar
ekan, mehnat unumdorligining o’sishi natijalaridan rivojlangan
mamlakatlar iste’molchilari foyda ko’radi. Birining ikkinchisi
tomonidan ekspluatatsiya qilinishi ko’rinib turibdi.
Xo’jalikni boshqarishning ijtimoiy jihatlari tahlili, tanqidiy
yo’nalish tarafdorlarining ta’kidlashicha, o’zaro tartib yondashuvini
taqozo etadi, ya’ni iqtisodiy jarayonlarning huquqiy, siyosiy, madaniy
an’analar, psixologiya va shu kabilar bilan o’zaro ta’sirini o’rganish
talab qilinadi. Bunday metodologik ko’rsatma ba’zi bir ijobiy natijalarga
erishishga imkon berdi. Masalan, mustamlakachilik xukmronligi va
mustamlakachilikning emirilishi davridagi jahondagi etuk mamlakatlar
siyosatini konkret tadqiqot qilish asosida G.Myurdal, F.Perru va
ularning hamkasblari qaram mamlakatlarda aniq maqsadga
yo’naltirilgan asimmetrik (muvozanat buzilgan) iqtisodiyotni
shakllantirish mexanizmini ochib berdi va shu bilan “uchinchi
dunyodagi” og’ir, mushkul ahvol uchun javobgarlikning bir qismi
kimning bo’yniga tushishini ishonarli qilib ko’rsatib berdi.
G.Zinger, T.Balog, S.Furtadolarning “namoyish samarasi”
atalmish tahlili o’zaro tartib yondashuvini unumli qo’llashga yana bir
misol bo’la oladi. Bu iqtisodchilarning kuzatishi bo’yicha, qoloq
mamlakatlarga eksport qilinayotgan tovarlar bu erda nafaqat iste’mol
buyumlari vazifasini o’taydi, balki yuqori rivojlangan mamlakatlar
turmush tarzi to’g’risida axborot tarqatish vazifasini ham o’taydi va bu
mahalliy aholining ancha boy qatlamiga “namoyish ta’sirini” o’tkazadi.
Er egalari, burjuaziya va amaldorlar rivojlangan mamlakatlarning
iste’mol andozalarini qabul qilishga kirishadi. Natijada avvalari ko’p
daromad egalarining iste’moli uchun import qilinadigan tovarlar endi
mahalliy sanoat tomonidan ishlab chiqarilishi kuchayadi. Shu bilan
zaruriy buyumlarni ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan kapital
92
qo’yilmalari qisqaradi. Nega bunday jadal “rivojlanish” ko’pincha aholi
turmush darajasining pasayishiga olib kelishi shunday ko’rinib turibdi.
Tanqidiy yo’nalish vakillari qiyosli ustunlik nazariyasining
kamchiliklarini ishonarli qilib ko’rsatib bersa-da, ular mazkur
nazariyaga qarshi muqobil raqobatbob nazariya tavsiya eta olmadi.
Ularning batafsil ishlab chiqilgan kontseptsiyasi bo’lmaganligi sababli,
ulardan faqat ayrim metodologik elementlarni, nazariy g’oyalarni olish
mumkin. Masalan, G.Zinger bo’yicha, xom ashyo va mehnatni iqtisod
qiluvchi yangi texnika yuqori rivojlangan mamlakatlar muammosini
echish uchun mo’ljallangan. Demak, uni rivojlanayotgan mamlakatlarda
qo’llash, ularning manfaatlariga javob bermaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |