Zamonaviy iqtisodiy

6. 
 Raqobat ustunligi nazariyasi 
 
Hozirgi davrda xalqaro savdo nazariyasida raqobatda ustunlikka 
erishish, uni ushlab turish  muammosi birinchi o’rinda turadi. Jahon 
bozorida peshqadamlikni qo’ldan bermaslik uchun yuqori sifatli 
mahsulotlarni taklif qilish va baholi raqobatga bardosh berish qurbiga 
ega bo’lish kerak. 
Shu narsa ayonki, hech bir mamlakat tovar va xizmatlarning 
barcha turlari bo’yicha raqobatbardosh bo’lishi mumkin emas. Hech bir 
mamlakat o’zi uchun mumkin bo’lgan raqobatdagi ustunlikni doimo 
saqlab turishga kafolat bera olmaydi. Raqobatdagi ustunlikka erishish 
ilm-fan, texnika, texnologik yangiliklar asosida qo’lga kiritiladi va 
keskinlashib boradi.  
Alohida firmalar qo’lga kiritilgan ustunlikni yangi 
texnologiyalardan foydalanish, yangi ishlab chiqarish jarayonlarini 
tashkil etish, ishni samarali olib borish yo’li bilan ushlab turadi. 
Raqobat ustunligini ushlab turishda davlatning qo’llab-quvvatlashi, 
o’zgaruvchan va samarasi tashqi siyosatning roli katta. Bunday siyosat 
korxonalar faoliyatini muvofiqlashtirish va rag’batlantirishga, qulay 
shart-sharoitlarni  yaratishga qaratilgan. Chet el raqobatchilari oldida 
ustunlikni qo’lga kiritish va ushlab turishni korxonalar o’zlari amalga 
oshirishi kerak. 
Ishlab chiqarish omillariga suyangan holda jahon bozorida u yoki 
bu mamlakatning ustunlikni qo’lga kiritishi o’ziga xos xususiyatga ega. 
Ishlab chiqarish omillarining o’zi borgan sari o’zgaruvchan, ko’chib 
yuruvchan bo’lib boradi. Kapital investitsiya qilinadi va boshqa 
mamlakatlarga oqib o’tadi; ishchi kuchi ish haqi ancha yuqori, mehnat 
 
93

---

sharoiti ancha yaxshi mamlakatlarga ko’chib o’tadi; fan-texnika 
yangiliklari ham eksport, ham import qilinadi. Ishlab chiqarish 
omillarining xalqaro harakati  nazariyasi o’zining maxsus xususiyatga 
ega. Shu bilan birga bu erda ham xalqaro tovar va xizmatlar savdosi 
sohasidagi rag’batlantirish va qonuniyatlar deyarli bir hil amal qiladi. 
Tashqi savdo munosabatlari va ishlab chiqarish omillarining 
xalqaro harakati kontseptsiyalarida va olib borayotgan siyosatda asosiy 
qoidalar hisobga olinadi. Odatda, mamlakat iqtisodiyoti eksport kvotasi 
miqdoriga bog’likligi nazarda tutiladi. Kichkina mamlakatlarda odatda 
bunday kvota yuqori, negaki bu mamlakatlarning iqtisodiyoti tashqi 
savdoga ancha katta darajada bog’liq bo’ladi. Shu narsa ham ayonki, har 
qanday mamlakat milliy xo’jaligining holati tashqi savdo va to’lov 
balansini aniqlab beradi. Agar eksport importdan ancha ortib ketsa 
mamlakatning to’lov balansi tanqisligi kuchayadi, bu uni tashqaridan 
qarz olishga majbur etadi. Natijada bunday mamlakatning qarzlari 
ko’paydi, har xil salbiy oqibatlar kuchayadi.  
Shu narsani qayt qilib o’tish kerakki, tashqi savdo va tashqi 
iqtisodiy aloqalar samaradorligini bir xil baholab bo’lmaydi. Bu erda 
universal mezon amal qilmaydi. Samaradorlik va foydalilik nafaqat 
tashqi valyuta tushumlariga bog’liq, balki jahon va ichki narxlar 
dinamikasiga, savdo operatsiyalari miqyosiga, hisob-kitob tizimiga ham 
bog’liq. Tashqi savdo nazariyalari va siyosati ildizi, odatda, to’lov 
balansi holatiga borib taqaladi. To’lov balansi milliy valyutaning 
ishonchli va barqarorligini, mamlakatning moliyaviy majburiyatlari va 
qarzlari bo’yicha hisob – kitob qilish qurbiga ega ekanligini, iqtisodiy 
siyosat samaradorligini baholashni, tashqi iqtisodiy aloqalarning amaliy 
ahamiyatini ko’rsatib beradi.  
Hozirgi davrda jahon savdosining xalqaro kapital harakatiga 
bog’liqligi kuchayib bormoqda. Jahon kapitali oqimi tovarlar oqimidan 
oshib borayapti. Xalqaro kapital oqimining kuchayishi evrovalyuta 
bozori va xalqaro obligatsiyalar bozorida namoyon bo’lmoqda, bu 
bozorlarning ko’lami ancha kengaymoqda. 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda xulosa qilib shuni aytish 
mumkinki, samarali tashqi savdoga, uning dinamikasi va tuzilishiga 
ta’sir etuvchi turli-tuman omillarning barchasini hisobga oladigan 
amaliyotda bironta ta’limot amal qilmaydi. Iqtisodiy nazariyalarda 
tajribalar umumlashtiriladi, printsiplar shakllantiriladi, kerakli xulosalar 
chiqariladi, lekin tayyor andozalar yo’q. Hamma qabul qilgan, yagona 
xalqaro ayirboshlash nazariyasi amal qilmaydi. 
 
94

---