Zamonaviy iqtisodiy

4. Talab va taklif muvozanati va vaqt omili 
 
 
A. Marshall talab va taklif qonunini va shunga muvofiq bahoni 
tahlil qilishga alohida e’tiborni qaratdi. U tahlilni talabdan boshladi: 
«Sotilishi ko’zda tutilgan tovar miqdori qancha ko’p bo’lsa, unga 
qo’yiladigan baho shuncha past bo’lishi kerak, negaki u o’z xaridorlarini 
topa olsin... Baho pasayganda talab qilina-digan tovarlar miqdori 
ko’payadi, baho oshganda esa – kamayadi. Bunda bahoning pasayishi 
bilan talabning oshishi o’rtasida qat’iy o’rnatilgan bir xil nisbat 
 
12

---

bo’lmaydi». 
 
O’z mohiyatiga ko’ra A.Marshall me’yorli foydaliliklar tengligi 
qonuniga asoslangan holda, foydalilik funktsiyasidan talab egri 
chizig’ini keltirib chiqargan birinchi iqtisodchi hisoblanadi. U quyidagi 
ko’rinishda aks ettiriladi: 
 
MU
x
/P
x
=MU
y
/P
y
=…MU
e 
 
 Bunda 
 
MU
x
 – x tovarning me’yorli foydaliligi, R
x
 – o’sha 
tovarning bahosi, MU
e
 – pulning me’yorli foydaliligi. Bu qonunni uch 
xil ekvivalentli shaklda ifodalash mumkin. Iste’-molchi o’z ehtiyojini 
qondirishni maksimallashtiradi, agar u 1) xarid qilingan barcha 
tovarlarning me’yorli foydaliliklarini tenglashtirsa; 2) iste’mol 
qilinadigan har bir juft tovarning me’yorli foydaliliklari nisbatini va 
baholar nisbatini teng-lashtirsa; 3) muayyan bozor narxida sotib olingan 
har bir tovarni pul qiymatining me’yoriy foydaliligini tenglashtirsa.  
Iste’molchi muvozanatga erishdi, R
x
 bahosi esa pasaymoqda, deb 
faraz qilaylik. Unda MU
x
>P
x
MU
e
 va muvozanatni qaytadan tiklash 
uchun, MU
x
 miqdorini kamaytirish maqsadida x tovarni ko’proq sotib 
olish kerak bo’ladi. Haqiqatan ham, tovarning bahosi pasaysa, 
iste’molchi uni sotib olishni ko’paytiradi, negaki bunday tovarning 
bahosi pasayganda iste’molchi bir so’mga har qanday boshqa tovarga 
qaraganda ushbu x tovardan ko’proq foyda-lilik oladi. X tovarning 
xaridi ko’paygan sari me’yorli foyda-lilikning pasayishi MU
x 
pasayishini kafolatlaydi. Demak, iste’molchi o’zining cheklangan 
daromadlari va joriy narx doira-sida o’z ehtiyojini doimo maksimal 
darajada qondirishga intilgan sharoitda talab egri chizig’ining teskari 
nishabligi kelib chiqadi. 
Bu dalil – isbotlar shu narsani ko’zda tutadiki, x tovarning narxi 
pasayishi natijasida individning daromadi ko’paymaydi, buning 
natijasida MU
x
ning miqdori uyg’unlashish jarayoni davo-mida 
doimiyligi saqlanib qoladi. Lekin individ o’zining barcha xarajatlarining 
me’yorli foydaliligini yana tenglashtirishi bilanoq, uning real daromadi 
oshadi. Bu saqlanayotgan pul mablag’larining me’yorli foydaliligini 
pasaytiradi va shu bilan barcha tovarlarning, jumladan x tovarning ham 
xaridining ko’payishga olib keladi. Bunda daromad samarasi  ijobiy 
hisob-lanadi va biz x ga teskari nishabli talab egri chizig’iga va 
daromadga bog’liq bo’lgan ijobiy talabga ega bo’lamiz.  
 
13

---

Bundan tashqari, bu erda foydalilik funktsiyalarining ad-ditivligi
1
 
taqozo etiladi: individ sotib olayotgan har bir tovarning foydaliligi 
boshqa tovarlarning foydaliligiga bog’liq bo’lmaydi. Haqiqatda esa 
ularning o’rtasida bog’liqlik amal qilishi mumkin, bunday bog’liqlik 
natijasida U – miqdori ko’pay-ganda MU
x
 ko’payadi yoki kamayadi. Bu 
tahlilni yana ham murak-kablashtiradi. 
Agar yuqorida aytilganlarni grafik ko’rinishida ifodalasak, unda 
koordinatlarda (baho, tovar miqdori) Marshall «kresti» kelib chiqadi: 
pastga yo’naltirilgan D talab egri chizig’i bilan yuqoriga yo’naltirilgan  
S taklif egri chizig’ining kesishishi (2-rasm). D egri chizig’i iste’molchi 
uchun mazkur tovarning me’yorli foydaliligining pasayish qonunini 
ifodalasa, S  egri chizig’i me’yorli xarajatlarning oshib borishini 
ifodalaydi. Ularning kesishgan nuqtasi muvozanat bahoni bildiradi va 
ushbu baho xaridorlar sotib olishni, sotuvchilar esa sotishni xohlaydigan 
tovar miqdorini aniqlab beradi. Bu ikki miqdor faqat muvozanat baho 
paytida bir biriga to’g’ri keladi. Agar taklif bahosi talab bahosi bilan 
tenglashsa, muvozanat baho vujudga keladi. Rasmdagi P
1
 – muvozanat 
baho. Ushbu bahoda sotuvchilar bir xil Q
1
  miqdordagi tovarni sotishni 
xohlaydilar, xaridorlar esa sotib olishni;    
                             
       P 
 
 
 
     
 P  
1
 
0 
  Q
1
   
             Q