Zamonaviy fan va talim-tarbiya: muammo, yechim, natija

Urganch shahar 1-sonli umumiy o'rta ta'lim maktabining texnologiya fani o'qituvchisi

Ertangi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining kasbiy refleksiv tafakkurini rivojlantirish uchun harakatlantiruvchi kuchlar qatorin i texnologiya ta’limi metodi asosida ta’lim-tarbiya jarayoniga kiritish maqsadga muvofiqdir. Harakatlantiruvchi kuchlar deb biz Texnologiya va uni o‘qitish metodikasi o‘quv fani bo‘yicha talabalarning auditoriyadagi va dam olish vaqtidagi tadbirlarining shunday sifatlarini tushunamizki, har doim ta’lim-tar biya jarayoni va yoshlarning boshqa rivojlantiruvchi faoliyati davomida mavjud qarama- qarshi tendensiyalarining doimiy kurashida ijobiy o‘rin kasb etadi va oxir oqibat kechagi abituriyentlarning pedagogik mahoratning yangi va yangi cho‘qqilariga chiqishlarini ta’minlaydi.

Birinchi harakatlantiruvchi kuch-Pedagogika fakulteti Boshlang‘ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish yo‘nalishi talabalarining shaxsiy va kasbiy o‘z-o‘zini takomillashtirishining yuksak ma’naviy ehtiyojlari va motivlari.

Ikkinchi harakatlantiruvchi kuch-bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining texnologik ta’limi va kichik yoshdagi o‘quvchilarni tarbiyalash san’atini egallash sohasidagi faol hayotiy vazifasidir.

Uchinchi harakatlantiruvchi kuch-fakultetda texnologiya va uni o‘qitish metodikasining ixtisoslashgan xonaning zamonaviy xarakter va mazmunda jihozlanishi.

To‘rtinchi harakatlantiruvchi kuch-OTMda texnologiya va uni o‘qitish metodikasi bo‘yicha o‘quv-tarbiya jarayonini to‘laqonli dasturiy-metodik qo‘llanmalar bilan ta’minlanishi.

Beshinchi harakatlantiruvchi kuch-bu bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining texnologiya va uni o‘qitish metodikasi va shu kabi uydagi mustaqil ishlari bo‘yicha xilma-xil samarali izlanish-ijodiy faoliyatlari.

Oltinchi harakatlantiruvchi kuch-fakultet talabalari tomonidan umumiy ta’lim maktablari va maktabdan tashqari muassasalarda pedagogik amaliyotda kasbiy mahoratni maqsadli o‘tashlari va egallashlari.

Yettinchi harakatlantiruvchi kuch-boshlang‘ich sinflarda texnologiya fani bo‘yicha fakultet o‘qituvchilarining pedagogik kasbiy mahorati. Fakultet pedagogik personalining nufuzli ittifoqchilarining biz taklif qilgan tuzilishini sinchiklab ko‘rganda, ular o‘quv tizimi kasb-hunar ta’lim usullarini ishlab chiqish paytida barcha faoliyat qismlarini o‘zida aks ettirganiga amin bo‘lish mumkin: dastlabki va ikkinchisi-talabalarning o‘zlari, uchinchi va to‘rtinchilari-O TM metodik xizmati rahbarlari va fakultetda o‘quv-tarbiya jarayoni tashkilotchilari, va beshinchi, oltinchi hamda yettinchi o‘qituvchilar-haqiqiy mutaxassislar, umumiy pedagogik va metodik g‘oyalarning yetarlicha malakali talqinchilari, o‘rnatilgan intizomning qidiruv va ijodiy salohiyatini o‘z ichiga oladi va qo‘l ostidagilarning professional va refleksiv fikrlashni rivojlantirishda pedagogik amaliyotni tashkil qiladi.

Frontal vakillik bizga bo‘ysunadigan ta’lim jarayonining harakatlantiruvchi kuchlari majmuasining bu tuzilishini o‘ziga xos deb xarakterlaydi va uning samaradorligi texnologiya va uni o‘qitish metodikasi usullarini ishlab chiqish va bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarida kasbiy- refleksiv tafakkurni shakllantirishning rasmiy ko‘rsatkichlari bilan tasdiqlanadigan pedagogik mahoratning eng yorqin belgilaridan biri. Ushbu majmuani batafsilroq ko‘rib chiqaylik.

Birinchi harakatlantiruvchi kuch-Pedagogika fakulteti Boshlang‘ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish yo‘nalishi talabalarining shaxsiy va kasbiy o‘z-o‘zini takomillashtirishning yuksak ma’naviy ehtiyojlari va motivlari. Uning mohiyati shundan iboratki, Pedagogika fakulteti Boshlang‘ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish yo‘nalishi talabalari shaxsiy va kasbiy o‘z-o‘zini takomillashtirish uchun yuksak axloqiy ehtiyoj va motivlarni shakllantirgandagina texnologiya va uni o‘qitish metodikasi asosida talabalarda kasbiy-refleksiv tafakkurni shakllantirish mumkin bo‘ladi.

Pedagogika fakulteti Boshlang‘ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish yo‘nalishi talabalarini kasbiy va pedagogik o‘z-o‘zini takomillashtirishga tayyorlash yo‘llarini izlashda talabalarning psixologik tayyorgarligi, ya’ni ularning bilim olish ehtiyojlari va qiziqishlarining motivatsiyasini kasbiy refleksiv fikrlashni shakllantirish uchun harakatlantiruvchi kuch sifatida belgilaydigan shaxs fazilatlarini shakllantirish masalalariga e’tibor qaratish kerak. Zamonaviy sharoitlarda talabalar turli sabablarga ko‘ra oliy ma’lumot olishni istaydilar. V. D. Shadrikov, kasbiy faoliyat motivlarining shakllanishini o‘rgana

263
turib, aytadi: "Inson, kasb tanlay turib, o‘zining motivatsion tuzilishini murakkab motivatsion jarayondagi ehtiyojlarni qondirish mumkin bo‘lgan o‘zining kasbiy faoliyati bilan bog‘langan faktorlar tizimiga “nusxa ko‘chiradi”, kasbining imkoniyatlarini o‘zining ehtiyojlari bilan taqqoslaydi va inson kasbni qabul qilish yoki qabul qilmaslik haqida bir qaror qabul qiladi, agar qabul qilsa, qay yo‘sinda yoki qaysi aspektda ekanligini. Kasbni qabul qilish biror faoliyatni muayyan tarzda bajarishga intilishni keltirib chiqaradi, ma’lum deterministik moyillik hosil qiladi va faoliyatning psixologik tizimini shakllantirish uchun boshlang‘ich nuqta bo‘lib xizmat qiladi15" Kasb bilan yanada yaqinroq tanishishda, ma’ruza, amaliy va seminar mashg‘ulotlari jarayonida va psixologik- pedagogik amaliyot jarayonida "faoliyat sub’ektining motivatsion strukturasini ishlab chiqish va o‘zgartirish amalga oshiriladi. Bu rivojlanish ikki yo‘nalishda boradi: birinchidan, shaxsning umumiy motivlarining mehnat faoliyati motivlariga aylanishi kuzatiladi; ikkinchidan, kasbiy faoliyat motivlarining dinamikasi kuzatilib, u quyidagilarda ifodalanadi:

bir qator eski motivlarning evolyutsiyasi va yangi motivlarning paydo bo‘lishida; ba’zibir motivlarning mutlaq va nisbiy ahamiyatini o‘zgartirishda;

motivlar strukturasining o‘zgartirilishida, professionalizatsiya jarayonida shaxs ehtiyojlari o‘z ob’ektini va faoliyatini topadi va shu tariqa kasbiy motivlar strukturasini shakllantirish va ularni anglash yuzaga keladi.

Shaxs rivojlanishining eng yuqori bosqichini o‘rganib, S. Ilkalov aytadiki "o‘z-o‘zini takomillashtirish uchun undovchi omil to‘g‘ridan-to‘g‘ri tashqi talab emas va hatto, ozgina majburlash talab etiladigan, irodaviy intilishlar talab etiladigan, o‘zini yengish talab etiladigan, o‘zining tayyormasligini yengish talab etiladigan istak- ehtiyojmandlik ham emas, balki tom ma’noda majburlash talab qilmaydigan shaxsiy ehtiyojlar xizmat qiladi17" Motivatsiyani o‘z-o‘zini tarbiyalashning yetakchi tarkibiy qismi sifatida hisobga olib, S.Ilkalov kasbiy o‘z-o‘zini tarbiyalash tartiblarini interiorizatsiya qilish jarayonining o‘ziga xosligiga e’tibor berishni taklif qiladi. Haqiqiy pedagogik harakatlar ketma-ketligi pedagogik mahorat strukturasini tashkil etganidek, tashqi omillar ta’sirida bajarilgan o‘z- o‘zini tarbiyalash harakatlari ketma-ketliklari ham o‘z navbatida o‘z harakatlari ichki rejasining strukturasini tashkil etadi. O‘z-o‘zini tarbiyalash faoliyatining ham motivatsion, ham protsessual tashkil etuvchilari mana shunday hosil bo‘ladi. Tashqi ideal ichkiga o‘tadi.

Shunday qilib, o‘z-o‘zini tarbiyalash motivatsiyasini shakllantirish jarayoni har qanday shaxs sifatini shakllantirishning muntazamligining alohida holatidir. Ularning asosida shaxsning o‘zining harakati yotadi: suzishga o‘rganish uchun suvga tushish kerak, har qanday munosabat, har qanday sababni shakllantirish uchun tegishli istaklar tajribasi to‘planishi kerak, va o‘z-o‘zini takomillashtirish o‘rganish uchun o‘z-o‘zini tarbiyalash bilan shug‘ullanish kerak18"

Harakatlantiruvchi kuch- bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining texnologiya ta’limi va kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarini tarbiyalash san’atini egallash sohasidagi faol munosabati. Faqat va faqat faol shaxsgina o‘z-o‘zini takomillashtirish, shu jumladan, o‘zining kasbiy va refleksiv fikrlashini shakllantirish bilan shug‘ullanadi.

O‘qituvchini tarbiyalash, - mutaxassislarning aytishicha, - "kamida ikkita sharoit tufayli qiyinlashadiki, ularning ob’ektiv mavjud bo‘lishiga, agar pedagogika o‘zining ishida haqiqatga tayanishni istasa, ko‘zlarini yumishga haqli emas.

Birinchidan, o‘qituvchilarning ijtimoiy maqomi nisbatan hali ham yuqori emasligi. Bu esa eng qobiliyatli va ijodiy iqtidorli shaxslar o‘qituvchilikka nisbatan juda katta mehr qo‘yibgina o‘qituvchilik kasbini egallashni ko‘rsatadi.

Ikkinchidan, pedagogik OTMda hech bir o‘quv dasturi o‘qituvchining axloqiy shaxs sifatida tarbiyalanishini ko‘zda tutmaydi. Faqatgina uning turli xil bilim, ko‘nikma va malakalarni qurollantirishi ko‘zda tutilgan. Tom ma’noda o‘qituvchining shakllanishi shaxsning mayllari, shaxsiy taqdiri va o‘qituvchi bo‘ladigan muayyan shaxs hayotining holatlariga qarab tasodifiy jarayon bo‘lib qolmoqda.

O‘qituvchi ishonchli shaxs bo‘lishi kerak, shundagina u o‘zini axloqiy shaxs sifatida ko‘rsatadi, ya’ni o‘zini axloqli shaxs sifatida ko‘rsatib va axloqlilikni tarbiyalabgina ma’naviy javobgar bo‘lishi mumkin. Aynan shu sababli, deydi R. V. Knushevitskaya "pedagogika OTMining maqsadi faqat oliy ma’lumotli mutaxassisni emas, balki eng mas’uliyatli kasb- o‘qituvchi kasbining mutaxassisini tayyorlashdir. O‘qituvchiga davlatning kelajagi ishonib topshiriladi, shuning uchun u g‘oyaviy jihatdan o‘ziga ishongan, o‘z ishiga mehr qo‘ygan, har tomonlama rivojlangan, yuksak ma’naviy- axloqiy mezonlarga ega, chuqur nazariy bilim va yaxshi amaliy ko‘nikmalarga ega, bo‘lajak ishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lgan shaxs bo‘lishi kerak.

Shu sababli mutaxassis o‘qituvchini tayyorlash ta’limning boshidanoq aniq yo‘nalishga ega bo‘lishi va pedagogik ishga qat’iy qiziqishni shakllantirishga yordam berishi kerak".

264
Ta’lim-tarbiya jarayonida ma’lum bir sharoitlarda pedagogik ta’sir ko‘rsatish ob’ekti ta’lim va tarbiya sub’ekti vazifasini ham bajaradi, deb qaraladi. Bu jarayonda shaxs faolligi belgilangan maqsadlarga erishish uchun eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun talabalarning o‘qishi va o‘zini-o‘zini tarbiyalashi masalalari, o‘quv- bilim olish va ish faoliyati masalalari doimiy ravishda o‘qituvchi va psixologlar e’tibor markazida bo‘lgan.

Faollik bilan o‘qitish motivatsiyasi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir muammosini hal etish ta’sirning faollik xususiyatiga asoslanadi. A. N. Leontev ta’sirni aks ettirish "ta’sirning natijasi emas, balki o‘zaro ta’sirning natijasi, ya’ni bir- biriga qarama-qarshi jarayonlarning natijasidir. Ulardan biri- ob’ektning jonli tizimga harakati jarayoni bo‘lsa, ikkinchisi- tizimning o‘zining ta’sir qilinayotgan ob’ektga nisbatan faolligidir 19".

Agar o‘quvchilar ich-ichidan o‘qituvchilarning harakatlaridan va talabalar jamoasining harakatlaridan rozi bo‘lsa, ularning talablari uning ham talablariga mos kelsa, o‘qituvchilar o‘z maqsadlariga muvaffaqiyatli erishadilar. "Insonning ma’naviy qiyofasini shakllantirish borasidagi ishlarning muvaffaqiyati shu ishga, ta’limning qay darajada rag‘batlantirishi va unga rahbarlik qila olishiga bog‘liq. Asosiysi mana shunda" yozgan S. L. Rubinshteyn.

Shaxsning faollik manbalaridan biri ijtimoiy shaxsiy ehtiyojlardir. D. N. Uznadze shaxsning faolligini ehtiyojlarni qondirish jarayoni sifatida, sub’ektning haqiqatga bo‘lgan munosabatining bir ko‘rinishi deb hisobladi.

Shaxsning ehtiyojlari-"zudlik bilan ularni qondirishni talab qiladigan haqiqiy ehtiyojlarning o‘ziga xos hissiy kechinmasi", - deydi A. Rudik. Ehtiyojlarning kuchi va barqarorligi ijtimoiy hayot tajribasi hamda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari bilan belgilanadi.

Axloqiy ehtiyojlarning namoyon bo‘lish shakllaridan biri talaba shaxsining yo‘nalishini aks ettiruvchi qiziqishdir. Ehtiyoj va manfaatlar kishilarni faol harakat va ishlar qilishga undaydi.

"Qiziqishni rivojlantirish jarayoni-deydi I. Baka, -quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 1) yangi, yorqin, g‘ayrioddiy narsalarga intilish; 2) nafaqat tashqi sifat va xususiyatlarni baholash, balki tahlil qilish, analoglar bilan taqqoslash sodir bo‘ladi; fikrlash idrokdan ustun turadi; 3) maqsadlar va ijtimoiy ehtiyojlar tushunib yetiladi, o‘z nuqtai nazarlari va pozitsiyalari faoliyat uchun motivlar sifatida belgilanadi. Qiziqishni rivojlantirishning bosqichliligini hisobga olishga bunday yondashuv o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini, yashash sharoiti va idrokini hisobga olishni talab qiladi ".

"Texnologik ta’limining tarbiyaviy va ijodiy yo‘naltirilganligini mustahkamlash, tarmoqni kengaytirish va texnik to‘garaklar, fakultetlar va boshqa birlashmalarning profillari sonini oshirish shaxsning motivatsion sohasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Maktab bitiruvchisining motivlari tizimida u eng muvaffaqiyatli ishlayotgan faoliyat turiga yo‘naltirilganligi va moyilligiga ko‘proq o‘xshash bo‘lganlari ustunlik qiladi20".

Uchinchi harakatlantiruvchi kuch - fakultetda texnologiya va uni o‘qitish metodikasiga ixtisoslashtirilgan fan kabinetini jihozlanishining zamonaviy xarakteri va mazmuni. Bu vazifa o‘quv ishlarini moddiy-texnik jihozlar bilan maksimal ta’minlashdan iborat.

Pedagogika fakulteti Boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisi oldida turgan eng muhim vazifalardan biri talabalarning amaliy tayyorgarligini takomillashtirishdir. Amaliy tayyorgarlikka ta’sir etuvchi eng muhim omillardan biri-texnologiya va uni o‘qitish metodikasi bo‘yicha mashg‘ulotlarni ixtisoslashgan fan kabinetida o‘tkazish zarurligidir. Barcha mashg‘ulotlar, ma’ruzalar, amaliy va laboratoriya, turli ko‘rgazmali qurollar: jadvallar, diagrammalar, namunalar, texnologik xaritalar va boshqalarni ko‘rsatish bilan birga olib borilishi kerak. Ta’lim jarayonini tashkil etishga bunday yondashuv talabalarga mashg‘ulotda texnologiya va uni o‘qitish metodikasi o‘qituvchisi yoki texnologiya fanidan dars olib boruvchi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ishi, pedagogik faoliyatning ma’lum turi haqida tez tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Sinfda har xil turdagi texnik o‘quv vositalari ish holatida bo‘lishi va mashg‘ulotlar davomida ishlatilishi kerak.

To‘rtinchi harakatlantiruvchi kuch - OTMda texnologiya va uni o‘qitish metodikasiga asoslangan o‘quv-tarbiya jarayonini to‘laqonli dasturiy- metodik va kutubxonaviy ta’minlashdir. Bu harakatlantiruvchi kuchning mohiyati boshlang‘ich sinflarda "texnologiya ta’limi" kursini tashkil etish uchun ham, oliy ta’limda "texnologiya va uni o‘qitish metodikasi" kursini tashkil etish uchun ham o‘qituvchi mehnatini va talabaning o‘qish faoliyatini metodik adabiyotlar, dastur materiali bilan ta’minlashdan iborat.

Qarshi davlat universiteti Pedagogika fakultetida texnologiya va uni o‘qitish metodikasi bo‘yicha darslarni takomillashtirish uchun zahiralari qidirib, biz bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarida kasbiy-pedagogik refleksiyaga qobiliyatini rivojlantirishning ta’sirchan harakatlantiruvchi kuchi sifatida ta’lim-tarbiyaviy jarayonining to‘laqonli dasturiy ta’minoti va adabiyotlar bilan ta’minlanishiga katta e’tibor beryapmiz.

265
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, an’anaviy o‘qitish usullari yuqori malakali o‘qituvchilar uchun tegishli ta’lim darajasini to‘liq ta’minlay olmaydi, chunki talabalar o‘rganayotgan fanlar bo‘yicha bizga yetib kelayotgan axborot oqimi talabalar tomonidan o‘quv materialini o‘zlashtirishning haqiqiy imkoniyatidan oshib ketadi. Shuning uchun ham pedagog kadrlar oldidagi dolzarb vazifa tegishli didaktik prinsiplarni, shuningdek, muntazam fanlarni o‘qitish metod va usullarini takomillashtirishdan iborat.